جێژنی دوی رێبەندان ساڵی 1946 زایینی له کوردستانی ئێران، بۆ هەموو کوردان له سەرانسەری کوردستانه.
هاووڵاتیانی شۆڕشگێر و خۆشەویست!
لە سەرەتادا ئیزنم پێ بدەن پێش له هەر شتێک سپاس و ستایشی خۆم پێشکەش به بەڕێوەبەرانی ئەم سیمینارو جێژنی یادبوده وبه ئێوەی بەشدارانی خۆشەویست بکەم،
کە ئەو کاتتان ڕەخساندوه له ئەم سمینارەدا بەشداربن. هیوادارم هەموو ئێش و ئازارەکانی ئێمه له داهاتوویەکی نیزیک دا، ببێته شادی و سەرکەوتنی یەکجاری نەتەوە کەمان. دوەم ئەگه ر ئیجازه بەفەرمون، من دەخوازم به خوێندینەوەی شیعریک که به مناسبەتی 58مین ساڵی دا مەزراندنی کۆماری کوردستان به فارسی وتومه وە ئەم شیعره له 60مین ساڵی ئەم رووداە کە زۆر گرینگه، به کوردی تەرجومەم کردۆتەوە، له نوێ بی خوێنمەوه و له پاش ئەوه کورتەیەک له دست پێ کردنی ئەم رووداوه باس بکەم و لەپاشان ئەمانه خاڵێکم هەڵبژاردوە که ئەم کۆماره چ تأثیریکی(کاریگەریەکی) بووه، له سه ر کوردستانی خواروو (جنوبی باشوور) بەتایبەت کرماشان و ئیلام و غیره.
بو ساڵرۆژی دوی رێبەندانی سالى 1324 هه تاوى دكتر گلمراد مرادى
دووى ڕێبەندان ساڵرۆژ و يادى كۆمارى كوردستانه
67 ساڵە، كه ئەم رۆژە جێژنى هەموو كوردانه
مێژو له بير ناكا، ئه م رووداوه پڕ گرينگه
كه ثەبت كراوه له بەڵگه ى سه‌ركه‌وتوو روداوانه
ده بێ كوردان بە بيرهێنن ئەم رۆژه پيروزه
به منداڵانيان بێژين خەباتى شه‌هيدانى ئەم دەورانه
وه‌كوو قازى، كه له خاترى ئێمە ناروات هەرگيز
ئه ئێستاش مەحبوبى دوستان و دڕکی چاوى دوژمنانه
وه‌کوو هەڵۆی کوردستان که له چیاکان باڵی داوو
ئه‌و که خودای بارزان بوو، ئیستایش له دڵی هەمووو کوردانه
كورد پێويسته بناسێ دوستان و دوژمنانى خۆ
به دامى ئيحساس نەكەوێ، ئەمه دامى قازانجەرانه
لەم رێگەى دوورو درێژه، كوردان خوينيان داوه
قه‌ت نابێ بڵێين كه ئەم دەردەى ئێمە بێ دەرمانه
بۆ هەردەردێک له دنيا، دەرمانى تايبەتى خۆی هەيه
دەرمانى دەردى کۆمەڵی كورد، ئاگايى و تێکۆشانە
تێکۆشين وئاگايى گەلى كورد، تەزمينى سەركەوتنه
گەر ئەم نەبێ له بەرنامه حيزبان،بێشك ئه و جێگاى گومانه
ئەمه تەجروبه ى 67 ساڵ خەباتى راستەقينه ئێمەیە
ته ونانه وه ى ئڵاکەمان، گەرچى دژمن ئێژێ كورد نەزانه
ئێمە نەتەوەی كورد، مافى خۆ دەخوازين و بەس
بۆيه چەك بەدەست بووين له سەر هەر کێو وچيانه
ئێستا دەبيت به خەبات پەله بدەين، حەتا بيشتر له پيش
ئينجا نه به چەک و خەنجەر، بەڵكوو زۆرى قەڵەم له مەيدانه
نەهايەت دەبێ سەركەون، ميللەتى كورد وهەموو ميللەتان
ئاوى بەزرى خەباتكارانىپێشوو، ئێستاش له م روباره رەوانه
هيوادارين لەم سەدەى 21 دا كه دەست پێ كراوه
كورد به مافى خو دەست هێنى، له رێگاى ئاشتى خوازانه
ميللەتى كورد به هيواى سەرکەوتنى كوردستان دەژين
ئەمه رێگەى دروستى ئازادى هەموو خەباتكارانه
سەركەوتوو بمێنێ ئەی کۆمارى نەمرى كوردستان
زندوون قازى وقاسملو وشرفکەندی ئەمه گوڵچنی له هەزارانه
هه‌زاران پێشمه‌رگه له رێگه‌ی تو گیانیان داوه
نابی بلین ئه‌مه جێگه شک و گومانه
ئیمه گومانمان نییه که پیروزی میله‌ت له رێگه‌یه
خوێنێکه بۆ ئه‌م رژاوه له ننگی بۆ دوژمنانه
بژى ناوى پێشەوا قازى محەممەدى نەمر، سەرۆكى ئەم روداوه ميژویيه
بژى ناوى شەهيدانى رێگاى ئازادیخوازى كوردستان
خۆشەویستان
هەمومان دەزانین ولانی کەم67 ساڵە هەر ساڵ دبیستین که کۆماری کوردستان له رۆژی 2 رێبەندانی ساڵی 1324 هەتاوی، دەست پیکرا. ئەمە رووداوی زۆر بەنرخه که هەر ساڵه، له سەرانسەری کوردستان جێژن دەگیرێ، تەنیا 11 مانگی خایاند و له ئەم کورته کاتی مێژوییه، ئەوەندە ئەرکی ئیجتماعی و به قازا نجی بۆ هەموو مرۆڤان، بەئەنجام گەیاند که وحەشه ت به دڵی دژمنانی ئازادی و دێموکراسی کەوت وهەوڵیاندا بەهەر رێگەیەک که دەزانن قانونی یان غیر قانونی، بۆیان گرینگ نەبو! ئەم بزوتنەوەیە له بەین ببەن. دوژمەنانی میلەت حتا به ناوی خودی کۆمار رەخنەیان کردبوو و ئیتلاعاتی دقیقیان بوو که کۆمار چی بۆ مروڤ دەکات و به دلیلی ئەم زانیارییە زۆر هاسان دیان توانی، به چ شکڵ و شێوەیەک سیاستی خۆیان سازبکه ن تاعاقیبەت بتوانن کۆمار شکست بدەن. (لایقی گوتنه که له سەرانسه ری 11 مانگ حکومەتی خودی کوردان فەقەت یەک نەفەر له کۆماری کوردستان کوژرا بوو. ئەمه بۆ رژیمی تاران سەیر بوو و تعجبیان کرد که کورد به ئەم ئەندازه منظمه).
دەکرێ ئاماژه به زۆر هۆکار (علل) بۆ شکستی ئێمەی کورد نه ته نیا له کۆماری کوردستان، به ڵکوو له زۆر دەورەی تردا، پێ بکری. بۆ وێنه نەبوونی یەکیەتی له نێوانماندا،شارەزا نەبوون به هێندێ مەسەله حەساس وەکو سست بیری نەتەوەیی، زانیاری خاو و کەم له مێژووی ڕاپەڕینەکانی کورد ئاگابون، بڕوا و متمانەکردن به دوژمن،خێڵایەتی و عەشیرەگەرایی،به هێندگرتنی قازانجی فەردی به سەر قازانجی کۆمەڵایه تی ودەست کورتی له بواری پێگەیاندن و بەرەو پێش چوونی بواری فەرهەنگی و … . سەرەڕای ئەوانەش فێڵ و تەڵەکەی دوژمنان وهەوڵ دانیان بۆ به زنجیرکێشانی ئێمه نابێ له بیر بکەینه وه. هەر به ئەم بونەوه، پێشەوا له وەسیەت نامەکەیدا هاوردووه: “هەوڵ دان بۆ پەروەرده و فێرکردن و یەکیەتی کورد و دووری کردن له بەخیلی و حسوودی و خەیانەت و جاشایەتی و غیره”. ئەگەر به دڵێکی پڕ خوێنەوه، باسی نەزانی و له ئاکامدا فرسەت تەڵەبی خۆمان دەکەم، نموونه زۆرمان له مێژوودا، هەیه. کاتێک که بۆ وێنه هێندێک له سەرۆک عەشیرەتەکانبخاتری مقام و پۆستی فەرمانداری شاریک یان ناوچەیەک و یان بخاتری هەدیەکی وەک تفەنگێکی ڕاوچیەتی به ئیمزای سوڵتان وله سەرهه ڵقەنرانی وێنەی پڕێنسسێک ئامادە ده بوون، ڕێبەرایەتی ڕاپەڕینی خەڵک بدەنه دەستی بێگانه، ئەمه شتێکی ئاشکرایه که ئەم سەرۆک عەشیره نه بەهۆی خەیانەت،بەڵکوو بەهۆی نەزانی له ڕادەبەدەر،هیچ بیری له ئاکامی کردەوەکەی خۆی نەکردۆتەوه و نەیزانیوه که چ زیانێک به خۆیی و گەلەکەی دەگەیەنێ! نموونەی ئەم جۆره کردەوانه زۆرن. ئەو جۆره که له مێژووی تاڵی ئێمەدا هاتوه،بۆ وێنه، له سەد و پەنجا ساڵ پێش دا، هەڵس و کەوتی عیزەدین شێر له بەرانبه ر مامی خۆی، ئەمیر بەدرخانی بەدلیسی و هاو کاری ئەو له گەڵ سوڵتانی عوسمانی. نیزیکەی 75 ساڵ دواتریش رەفتاری برای شێخ مەحمود به رزنجی و بابکر کوێر و نموونه ئەوانه له بەرانبەر ڕاپەڕینی شێخ مەحمود وهاوکاری ئەوان لەگەڵ هیزەکانی ئی نگلیسدا. نیزیک 20 ساڵ دواتر رەفتاری سەرۆکایەتی عەشایری دێبۆکری وشکاک ومامەش و هەرکی و … که به ڕەوا ڵەت هاوکاری کۆماری کوردستان و قازی محمد بوون و وایان نیشان دەدا که له خزمەت ویست وداخوازەکانی گەلی کورددان وکاربه دەستیش بوون،بەڵام بەداخەوه بەدزی لەگەڵ ڕژیمی تاران نامەیان دەگۆڕیەوه وخۆیان به نۆکه ری دەربەستی درباری شاه دەناساند وئامادەی هەرچه شنه(نوع)هاوکاریەک له گەڵ دوژمنان بوون. دەکرێ ئەم جۆره کردەوانه ناوی چیان لەسەر بنێین؟جیا له نەزانی؟ و نەزان کاری،دەکرێ ناوێکی تری له سەر دانێین؟! به بێ شک زۆربەی ئه وانه تەنانەت مانای وشەی خەیانەتیشیان نەزانیوه و ئەگەر به جۆرێک تێ گەیاندرا بایەن که ئەم کردەوەی ئەوانه خەیانه ت به خۆیان و گەلەکەیانه،هەرگیز ئامادەی خۆش خزمەتی به دوژمنان نەدەبوون.
ئێستا ئەگەر کاتمان هەبێت ئاماژە(اشاره) به 3خاڵ دەکەین که بۆچی کوردستانی خووار کەمتر له ئەم بزوتنەوەیەدا بەشداربون؟! حەتا له شۆرشی مشروته 1905 کەمتر!
خاڵی یەکەم موقعیتی جیهانی وپیدایش یان عرض وئەندام کردنی یەک هێزی نوێ به ناوی هێزی کمونیسم، له بەرانبەر هێزی کاپیتالیسمی کۆنەکار. یانی کاملا دو ئیدولۆژی جیاواز وحتا دوژمنی یەکتر که پێویست بوو، به دژی فاشیسم وهیتلر له گەڵ یەکدا متفق بن ویەک بگرن! له واقعدا هاتنی ئینقلابی ئۆکتۆبر، ره خساندن کمونیسم له سال 1917، بو دەوڵەتانی کاپیتالیسم یەک شوک و مەترسی بوو. ئێستا پێویست بولەگەڵ یەکدا هاوکاری بکەن که فاشیستی هیتلری جیهان نەگرێ! ئەم هێزه متفقانه له نەهێنی دا دژایەتیان له گەڵ یەکتردا دەکرد و تبلیغاتی دژی یەکتریان دەکرد. ئەم تبلیغاته خواه ناخواه کاریگەریەکی زۆری له بان خەڵکی عادی ناوچەی داگیرکراو، وەکو کرماشان وئیلام و تا رادەیەک سنه وسقز، هەبوو. تا ئەو ئەندازه که خەڵکی عادی باوەریان دەکرد که کوردستان دەخوازێ جیا بێتەوه و دەستی شوروی له ناودا دایه! له حالێک دا، ئەمه دروست نەبوو. بەڵام ئینگلیزیەکان وئەمریکاییەکان دایم تبلیغ یان دەکرد. ئەوان باش تر له هەموو دەزانستن که ئەم تبلیغه درۆیه، به هرحال کۆنسولگەریەکان بیگانه له ئەم ولایەتەدا کاریان تەنیا ئەمه بوکه مروڤ قانع بکەن، ئەم کوماره، به دەستی شوروییه و اضافه بەر ئەمه، مەترسی شەری یەکم جیهانی خستیانه ناو مروڤ که ئەمە زۆر ناخۆش بوو. بەهەرحال سیاسەتی ئەو رۆژ ئەمانەی ایجاب دەکرد که حکومەت بەهێزی ناوەندی بۆ ئیمزاکردنی قرار دادی اسارتبار، زۆرگرینگ بو وحکومەتی ئەیالەتی و وەلایتی خطرناک تشخیص دراون! چونکه نوای غارتی مملکت دەگرتن. له راستی دا ساڵ و نیوێک له پاش دەست پێ کردنی شەری جیهانی دوەم، مناطقی شمال غربی (باکوری رۆژئاوا)ئێران هێزەکانی شوروی داگیری کردبوون ومناطقی خووار(جنوب وجنوب غربی) (باشوور و باشووری رۆژئاوا) هێزەکانی ئینگلیز داگیری کردبوون، یانی مناطقی کرماشان و ئیلام تا نزیک سنه و بانه و سردەشت له ژێر فەرمانی هێزی ئینگلیزی و ئامریکادا بوون. تەنیا ناوچەیەک که هیچ هێزی بیگانەی له ناودا نەبوو، مهاباد، بوکان، شنو، نقده و تا ڕادەیەک سقز و چه ند شارۆچکه و گوند بوون که کۆماری کوردستان له ناویان ساز کرا.
یەکی له دەلیلەکانی که مروڤی
کورد له ئەم ناوچەیە، کەمتر عیلاقه به کۆماری کوردستان نیشان دەدان، ئەم تبلیغاتی زهر ئاوییه بو، که ئینگلیزیەکان و تا هێندێک ئامریکاییەکان بانترین بودجەی ماڵی بۆیی دانابوو و هیچ عملا ئیجازەیان نەدا که خەبەری دروست له بارەی کۆمار بەدەستی حەتتا روشنبیرانی کوردستانی خووارو بگا.
نوکتەی دوەم نەزانی سیاسی وئیجتماعی مروڤ بوو. حەتا ئیمرو، له ئەو جێگانه که سیستمی سەرمایەداری هار حاکمه، پێیان خۆش نی یه که مروڤ له نەزەر سیاسی و اجتماعی و حەتتا کولتوری ئاگاه بن و بزانن. ئینجا تواشای حدود 70 ساڵ پێش بکیین که 90 دەرسەدەی خەڵک بێسەواد بوون و بیشتر له ئەمه، ئەسلەن سوادی سیاسیان نەبووە و بەتایبەت له ژێردەستی دوژمن دەژیان که هێزه داگیرکەرەکان دایم خووازتی دیکتاتوریان له سر بێ. تازه حکومەتی ناوەندی تاران هییچ علاقه به سەوادی مروڤ نەبوو. ئیتەلاع رەسانی وەکو ئیمرو نەبووە، نه تلویزیون بوو و نه رادیو دەتوانی سەد کیلومتر بێشتر فریکونسی بوایا و نه پۆستی دروست و حسابی بوو. فەقەت رۆژنامەی کوردستان که له مهاباد چاپ کرا، به دەگمن به سنه و حتا سقز دەگەیشت. پەس واقعا خەڵک نائآگاه بوون و کەمترین اطلاعاتیان له بارەی کۆمار هەبووە.
نوکته سێهەم، نەخشی ئەم هێزه داگیر کەرەکان له سەرئاموزش و پەروردەی ئیجتماعی بوو. بەم جوره که له پێشدا ئاماژەمان پێ کرد، ئەوان ئەرکێکیان هەبوو که ئەم کۆماره خراپ جلوه بدەن و به مروڤ بێژن ئەمه ساختەی دەستی خووا نەپەرستەکانه و دەخوازن کوردستان له ئێران جیا بکەنەوه. به ئەم جۆره ئاماژەمان پێ کرد، ئەرکی هەمو کنسولخانەکانی ئینگلیزی ئەمه بوو که ئەخبارگه ل، هە له دروست بکات و له تەواو منطقه بڵاوی بکاتەوه.
ئەم ڕۆ دەبینن که زۆر کتێبی مێژویی لەم باریەوە نوسراوه وه 90 دەرسەدی نوسەری، نوسراوەکان، یان کارمەندی کنسولگری بوون و یان مأمور سازمانه جاسوسیەکان. بەداخەوه زۆربەی ئەمانه، بوونەسه منابع کار “عیلمی”، حتا بو گەنجانی کورد. چۆن ئێمه خۆمان کمترین خوێندکارمان بوو، و ئیمکاناتمان نەبوو که شتیکی واقع بینانه بنوسین.
جێگەی شانازیه ئەمڕۆ دەبینن که قشری روشنبیری کورد به تایبەت گەنجەکانی کورد بیشتر له منطقه ئیلام و کرماشانەوه دیتن و من له هەر سیمینارێک گه نجانی کوردی کوردستانی خووارم دیوه، ئه وانه به دلنیایی و دڵگەرمی ئێژن، بێ شک کرماشان پێتەختی داهاتووی کوردستانه وه کو ئه مه که نه مر بارزانی وتویه که ر کوک دلی کوردستانه، بنده ئیژم کرماشان میژی کوردستانه و ده بیت بمینی. ئەمه بۆ من گەورەترین شانازیه که کرماشان زیندوو بێتەوه و دەبێته ناوەندی بزوتنەوی میلەتی کورد. هیوادارم که ئینقلابی بعدی ببینم و به خاتر جەمی له سراوی ریژاو، گه ورەترین جێژن دەگرین. به هیوای ئەو رۆژه که له نظر مێژویی زۆر نزیکه. زۆر سپاستان دەکەم بۆ تەحمل تان
اسلو نروژ 19 ژانویه 2013 دوکتور گلمراد مرادی
d.g.moadi41@gmail.com