حوسێن مەدەنی:كوردستان دەروازەی كۆنترۆڵكردنی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە . وشە / هەولێر – كاوە جەم

حوسێن مەدەنی پسپۆڕ لە زانستی ژیۆپۆلەتیك پێی وایە گۆڕانكارییە ناوچەییەكان بەشێوەیەكی گشتی لە بەرژەوەندیی كورددا تەواو دەبێ و چارەنووسی دەوڵەتی كوردیش بە چارەنووسی داعش دەبەستێتەوە.

مەدەنی لە دیمانەیەكدا لەگەڵ رۆژنامەی “وشە”، دەڵێت “داعش چارەنووسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەكلا دەكاتەوە”. ئەو كوردستان بە دەروازەی كۆنترۆڵكردنی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەچوێنێت.
* سەركردایەتیی سیاسیی كورد توانی بەشێوەی گونجاو هەڵسوكەوت لەگەڵ رووداوە ناوخۆیی و ناوچەییەكاندا بكات، بەتایبەت لەسەر پرسی داعش؟
هەرێمی كوردستان و سەركردایەتیی كورد لە رووداوەكانی پێوەندیدار بە داعشدا، هەڵوێستێكی وردی سیاسی و ستراتیژییان هەبووە. ئەوان زانییان پرسی داعش هەستیارە و چارەنووسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دیاری دەكات، پێم وایە حكوومەتی هەرێم بە هاوكاری خەڵكی كورد، بە باشی سیاسەتی كردووە.
* بۆچی پێت وایە داعش چارەنووسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەكلا دەكاتەوە؟
گومان لەوەدا نییە كە دەبێ چارەنووسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەكلا ببێتەوە. ئەو ناوچەیە تا ئێستە ئاڵۆزترین و پڕكێشەترین ناوچەیە لە دنیادا. ئەمەش بۆ چەند هۆكارێك وەك پرسی ناوخۆیی، ژیۆپۆلەتیكی، دژایەتی گەورەی ئاینی و نەتەوەیی دەگەڕێتەوە. لە جیهانی ئیسلامیدا دوو جەمسەری سونە و شیعە دژی یەك وەستاون و بەردەوام كێشە دروست دەكەن و ناوچەكە تووشی نائارامی دەكەن. هاوكات رێكەوتنی سایكس بیكۆ كە كاتی خۆی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دابەش كردووە و بەهۆیەوە دەوڵەتی نەتەوەیی دروست بوونە، لە رۆژی یەكەمەوە و تا ئێستە كێشەی هەبووە. لە رێككەوتنی سایكس بیكۆدا كێشەی زۆر گەورە هەیە كە دژبەرە ئاینی و نەتەوەییەكان لەگەڵ یەكتر كۆ كردووەتەوە، بۆیەش سەقامگیری ناوخۆیی و ناوچەیی لێ نەكەوتووەتەوە.
* پێت وایە داعش سایكس بیكۆ هەڵبوەشێنێتەوە؟
پێم وایە هەڵی وەشاندووەتەوە. ئێستە دەبینین داعش بۆ نموونە هیچ سنوورێكی لە نێوان عێراق و سووریادا نەهێشتووەتەوە، لە هەموو ناوچەكانیشدا زەوی دابەش كردووە و خەلافەتی ئیسلامی راگەیاندووە.
* ئەو ناوچانەی داعش كۆنترۆڵی كردوون یان هەوڵی كۆنترۆڵكردنیان دەدات، چ پێوەندییەكی بەو سنوورە جوگرافییەوە هەیە كە لە پڕۆژەی نابۆكۆدا نەوتی بەرەو ئەوروپا لێ تێ دەپەڕێ؟
نابۆكۆ پرسێكی ترە، بەڵام لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەموو كێشە و رووداوەكان پێوەندییان بە یەكەوە هەیە.
* پێت وانییە ئەو گۆڕانكارییانەی بەهۆی داعشەوە هاتوونەتە ئاراوە، خۆشكردنی پانتاییەك بێ بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژەی نابۆكۆ؟
بۆ نابۆكۆ نییە، بۆ شتێكی ترە و ئەویش پرسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورەیە. لە سەردەمی جۆرج دەبلیۆ بۆشدا پرسەكە هاتە بەرباس و ئێستە نەخشەكە هەیە. ئێستە گۆڕانكاری گەورە لە وڵاتانی باكوری ئەفریقیادا كراوە كە سنووری دەسەڵاتی سیاسی و ئابووریی وڵاتانی تێك دا و تەنانەت گۆڕەپانەكە بۆ ئێرانیش خۆش بووە. ئێران لە رێگەی دەوڵەتێكی ئیسلامیی شیعەوە، دەستی ئاوەڵا بووە بۆ ئەوەی پەلی باوێتە وڵاتانی دەوروبەری خۆی و هیلالی شیعی دروست بكات.
* مەبەست لە نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە چییە؟
ئەگەر سەیری نەخشەی جوگرافیایی بكەین، كوردستان لە ناوەندی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە. سنووری جوگرافیایی كوردستانی گەورە، هەڵكەوتێكی تایبەتی هەیە. كوردستان لە توركیا بەسەر زنجیرە چیاكانی ئەناتۆڵی، لەولایەشەوە بەسەر زنجیرە چیاكانی ئێراندا و لەلایەكی ترەوە بەسەر زنجیرە چیاكانی بەینونەهرێندا زاڵە. ئەو سێ زنجیرە چیایە ناوەندی پەیكەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستن. هەر هێزێكی جیهانی بتوانێ كوردستان كۆنترۆڵ بكات، واتە دەتوانێ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە تەواوی كۆنترۆڵ بكات و هیچ وڵاتێكیش ئەو هێز و تایبەتمەندییەی نییە. بۆ نموونە ئەگەر كوردستان لە عێراق جیا ببێتەوە، عێراق هیچ قەڵغانێكی بۆ بەرگری نییە، بۆیە چرچیل دەیگوت عێراق بەبێ باكورەكەی (كوردستان) هیچ واتایەكی نییە. ئێستە كوردستان یەك لە سەرچاوە گەورەكانی نەوت و گازە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و ئەمەش چاوی هەموو زلهێزەكانی بەتایبەت ئەمەریكا و ئەوروپای بۆ لای خۆی راكێشاوە و ئەوە لە شەڕی دژ بە داعشدا دەركەوت و پرسەكەش پێوەندی بە وزە و خاكەوە هەیە.
* راستە كوردستان دەوڵەمەندە بە نەوت و گاز، بەڵام كێشەیەكی گەورەی هەیە كە رێی بۆ دەریا نییە، ئەوە چۆن چارە دەبێت؟
ئەوە راستە، بەڵام ئەگەر لە رابروو لە سیاسەتدا دووپات لەوە دەكرایەوە كە پێویستە زلهێزەكان دەریا و زەوی و ئاسمانیان هەبێت، ئێستە ئەوە گۆڕاوە. ئێستە كورد لە گەمارۆی وشكانیدایە، بەڵام ئەو وڵاتانەی بە هۆی سایكس بیكۆوە دروست بوون، زۆربەیان رێگەیان بەرەو دەریا نەبوو، بەڵام رێگەیان بۆ كردنەوە، عێراق و سووریا بە نموونە. ئەگەر لەسەر ئەوە رێككەوتن هەبێ كە كوردستان وەك دەوڵەتی سەربەخۆ خۆی نیشان بدات، دەبێ رێگەی بەرەو ئاوی بۆ بكەنەوە و ئەمەش ئاسانە و لە رۆژهەڵاتی مەدیترانە و كەنداوی ئەسكەندەروونەوە دەكرێت. ئەوەش هەیە كە ئەگەر وڵاتێك بیەوێ بەسەر ناوچەیەكدا زاڵ بێ و كۆنترۆڵی بكات، دەبێ خاكی بەدەستەوە بێت. ئەمەریكا ئەوەی لە ئەفغانستان نەبوو، بۆیە ئێستەش دەستەوەستانە. دەریا هۆكارێكی باشە، بەڵام هەموو شتێك نییە.
* بەپێی هەموو ئەو بەرژەوەندییانەی كە باسی دەكەی، پێت وایە كورد دەبێتە ئەندامی ناتۆ؟
تا ئێستە و بێ ئەوەی راگەیەندرابێ، ئێستە كورد ئەندامی ناتۆیە. وڵاتانی ئەندامی ناتۆ ئێستە چەك و راهێنەر و راوێژكارانی سەربازی بۆ كوردستان دەنێرن و سوود لە فڕۆكەخانەكانی كوردستان وەردەگیرێت.
* ئەو رووداوانە چۆن لە بەرژەوەندی كورددا تەواو دەبێت؟
بەتەواوی لە بەرژەوەندی كورددا تەواو دەبێت. پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی، كێشەی ناوچەیی هەیە و بەرەو چارەبوون دەچێت. هەرێمی كوردستان فرەئاینی و نەتەوەییە، بەڵام پێكەوەژیانی ئاشتییانەش هەیە و ئەمەش سەلمێنەری كارنامەی باشی حكوومەتی هەرێمی كوردستانە لە ماوەی رابردوودا. لەوكاتەوە حكوومەتی هەرێمی كوردستان هەیە، شەڕ كەم بووەتەوە و لە بەرانبەردا ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا هەیە. دەركەوت كە دەوڵەتی كوردی نەك هەر كێشە لە ناوچەدا دروست ناكات، بەڵكو بەپێچەوانەوە كێشەكان بنەبڕ دەكات و ئەمەش یارمەتییەكی گەورەیە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
* ئێستە كە داعش سنوورەكانی سڕیوەتەوە و كۆنترۆڵی كردوون، جێگرەوەی دواتری ئەو هێزە بۆ پاراستنی ئەو سنوورە جوگرافیانە كێ دەبێت؟
پێم وایە ئەمەریكا و ئەوروپا بە هاوكاری توركیا، ئیسلامییە دەمارگرژەكانی كە ئاوارەی ئەو وڵاتانە بوونە، هەموویانیان كۆ كردوونەتەوە. پرسی داعش شێوەیەكە لە پاككردنەوەی هەموو ئەو وڵاتانە لە ئیسلامیی دەمارگرژ، بەڵام ئەمەریكا ئەو شەڕە بە كورد دەكات. كورد كە دەیەوێ ببێتە دەوڵەت، دەبێ دەسەڵاتی خۆی نیشان بدات و سەرەكیترینیان هێزی سەربازییە. ئەو هێزە سەربازییەش ئێستە لە دروستبووندایە بۆ ئەوەی لە شێوەی كۆن بێتە دەرێ و مۆدێرنیزەی بكەن. مەسعوود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش دەوڵەتی كوردی بە سەركەوتنی پێشمەرگە بەسەر داعشدا بەستەوە. بارزانی دەیەوێ بیسەلمێنێ ئەگەر چەك بە پێشمەرگە بگات و راهێنانی پێ بكرێت، نەك دەتوانێ وڵاتی خۆی كۆنترۆڵ بكات، بەڵكو دەتوانێ لە وڵاتانی دەوروبەریشدا دژ بە تیرۆریزم شەڕ بكات. شكستی داعش، چارەنووسی كورد دیاری دەكات.
* بەڵام بە روونی دوو شێوە سیاسەت لە نێو كورددا هەیە، ئەوە پاشكۆبوونی دوو شێوە سیاسەت بە سەركردایەتیی رووسیا و ئەمەریكایە؟
ركابەرییەكی گەورەی جیهانی لە ئارادایە. ئێستە بەتەواوی باس لەوە دەكرێ كە جیهانی تاكجەمسەری نەماوە و ئێستەش ئەمەریكا بەهۆی كێشەی داراییەوە ناتوانێ وەك پێشتر، ئەسپی خۆی تاو بدات. سیاسەتەكانی ئۆباما زیاتر ناوخۆیین ، بۆیە لە ئاستی دەرەوە لە پاشەكشەدایە. لە بەرانبەردا رووسەكان لە رێگەی پەكەكەوە دەستێوەردانیان لە كێشەی كورددا كردووە و ئەوەش دەزانین كە فەرهەنگی سیاسیی پەكەكە، لە ژێر كاریگەری فەرهەنگی ستالیستیدایە. ئێستە پرسی كورد، بووەتە شادەماری پرسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. تا ئێرە ئەمەریكا باش هەنگاوی ناوە.
* بەڵام كورد بەهۆی ئەو دووبەرەكییەوە نابێتە قوربانیی گۆڕانكارییە ناوچەییەكان؟
هەندێ كێشە دروست بووە. بۆ نموونە پەكەكە ئاڵای كوردستان و سروودی ئەی رەقیب كە دوو سومبولی نەتەوەیی كوردن، قبووڵی نییە و ئەمەش خۆی لەتبوونی كوردە. پەكەكە بۆچوونێكی تری سەبارەت بە كورد و گۆڕانكارییە ناوچەییەكان و زلهێزەكان هەیە. پەكەكە سەرچاوەی لە عەلەوییەكان وەرگرتووە، ئەوانیش شیعەن و دۆستی ئێران و سووریان. ئەو دوو وڵاتە دەیانەوێ پەكەكە رابگرن. بەندەری تاتلوس تەنیا دەرگەی رۆژهەڵاتی مەدیترانەیە و ئەویش لە بەردەستی رووسەكاندایە. ئەمەریكا دەیەوێ ئەو بەندەرە لە رووسیا بستێنێ، بەڵام پوتین بێ وەڵام نییە و دەیەوێ لە رێگەی پەكەكە و بەشار ئەسەدەوە دەوڵەتێكی عەلەوی لە رۆژهەڵاتی مەدیترانە دروست بكات. لەولایەش پارتی لەگەڵ سیاسەتی ئەمەریكادایە و ئەمەش بەتەواوی دژی بۆچوونی پەكەكەیە.
* پێت وایە سوپای توركیا بێتە ناو شاری كۆبانی؟
بەڵێ.
* ئەو كارە لە ئاراستەی لاوازكردنی دەسەڵاتی پەكەكەیە لە سووریا؟
بێگومان دەیانەوێ دەسەڵاتی پەكەكە لاواز بكەن. ئەمەریكا ناتوانێ ئەو قبووڵ بكات كە رووسەكان ناوچەیەكی دەوڵەمەند و ستراتیژیان لە بەرەدستدا بێت.
* ئێران ئامادەیی بۆ شەڕی دژی داعش راگەیاند، ئەی بۆ وەك وڵاتێكی هاوپەیمان قبووڵ نەكرا؟
ئەمەریكا دەیەوێ سعوودیە و قەتەر و هەندێ وڵاتی عەرەبیی تر كۆنترۆڵ بكات، چونكە ئەوان سەرچاوەی دارایی و فكریی داعشن. ئەگەر ئێران هاتبایە ناو هاوپەیمانیی وڵاتان بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش، ئەو كات ئێرانی شیعە و سعوودیەی سوننە، لە بەرەیەكدا دەبوون. ئەمەریكا بەهیچ شێوەیەك ئەوەی ناوێ، بەڵكو هەوڵ دەدات دژایەتیی شیعە و سوننە لە ناوچەكەدا بمێنێت، بۆ ئەوەی ناوچەكە كەمترین ئارامیی بەخۆیەوە ببینێت. ئەگەر ئاشتی لە نێوان سعوودیە و ئێراندا هەبێت، بەتەواوی كێشە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نامێنێت. ئێرانیش حەزی لە مانەوەی دژبەری و شەڕ لە ناوچەكەدایە، چونكە دەتوانێ بەتەواوی دۆخی ناوخۆیی وڵاتەكەی كۆنترۆڵ بكات.
* كەوایە هەموو ئەو دەوڵەتانە سوودی خۆیان لە داعش و شەڕی ناوچەیی هەیە؟
بەڵێ، سعوودیەش وەك ئێران سوودی خۆی هەیە. لە سعوودیە حكوومەتێكی دیكتاتۆری هەیە. ئەوكاتەی پڕۆژەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە هاتە گۆڕێ، بەرپرسانی سعوودیە بەدەنگ هاتن. ئەوان لەگەڵ پڕۆژەكەدا نەبوون و دەیانگوت دیموكراسی و سیستەمی پەرلەمانی بۆ خەڵكی ئێمە نابێ و ئێمەش بە دەستی خۆمان ئاگر لە خۆمان بەرنادەین.