دەرنجامی رێککەوتنە شومەکەی ئێران ، تورکیە و روسیە. روحمان ئیبراهیم‌زادە
لە ساڵی ١٩٩١ دا هاوپەیمانان بە سەرۆکایەتی ئەمریکا هێرەشیان کردەسەر ئێراق و رژێمی دیکتاتۆری بەعسیان روخاند و دوای ماوەیەک سەدامیشیان لە کونەمشێک هێنایە دەرەوە و بەردیانە بەر دەمی دادگا.
لە دوای روخانی حکومەتی سەددام ئێراق یەکرۆژ ئارامی بەخۆیەوە نە دیوە، بەهاتنی داعش و داگیرکردنی بەشێکی زۆر لە خاکی ئێراق و بە تایبەت شاری موسڵ ، هەر رۆژە کارەساتێکی مرۆی گەورە لە و وڵاتە دا رووی دەدا، بە هیچ هێزێکیش ئەو وەزعە ئارام نەدەکرایەوە و پێشی پێشرەوی کردنی داعشیش نە دەگیرا،سەرنجام داعش نووکی رمبی پێشمەرگەی لە زگ راچوو، پێشمەرگە نەک هەر بەرگری لە خاکی کوردستان کرد بەڵکوو ئەستورەی داعشی تێکشکاند و زەمنگیری کرد، لەو رۆژەوە ناوی پێشمەرگەو ئازایەتی گەلی کورد بوو بە مانشێت و سەرتیتری رۆژنامەکان و هەوڵی ئەو شەرانە بەبوو بە خەبەری یەکەمی هەموو تەلفیزێۆنەکانی دوونیا، بێگانە کان دەیان گووت پێشمەرگە شەری تیرۆر لە باتی هەموو دونیا دەکات، تا سەرنجام لە ١٦،ئۆکتۆبری ساڵی ٢٠١٧ دا کورد خۆی بوو بە باحیسی شکانی رووحیەو کەرامەت و سەرشۆری خۆی و کەرکوکی دڵی کوردستانیان کرد بە هەدیەو دایان بە سەرۆک وەزیرانی ئێراق عەبادی، جا لەو رۆژەوە حکوومەتە شەکەست خواردوەکەی ئێراق سواری گای هاربووە، بەزۆریش دانابەزێتەوە و هیچ حیسابیش بۆ خوێن و قوربانی گەلی کورد ناکات کە نەیان هێشت ئێراق بەکەوێتە دەستی داعش و لە منتیقەی سەوزی بغداش هەر پێشمەرگە پارێزگاری لە سەرۆک و کاربە دەستانی ئێمرۆی ئێراق دەکرد، ئەوانە لە ماڵی خۆشیان پارێزگاریان پێ لە خۆ نە دەکرا.
دوو ساڵ لە مەوە بەر وتارێکم لە سەر وەزعی کورد لە رۆژهەڵاتی نێوە راست دا نوسی، لەو وتارە دا نووسیومە کە بە داخەوە دەسپێکی شەرەگەورەکانی دونیا لە دەرەوەی خاکی کوردستان بووە، بەڵام برانەوەیان لە سەرخاکی کوردستان بووە.
ئەویش دەلیلی خۆێ هەیە، ئەوانە خاکێکی بێ ساحابی وەکوو خاکی کوردستانیا دەست ناکەوێت و میلەتێکی بێ کەس و بێ پشتیونای وەکوو نەتەوەی کوردیشیان دەست ناکەوی کە بە کیفی خۆیان بی چوسێنەوە و خاکی داگیرو دابەش بەکەن.
ئێستا بابێنە سەر ئەسڵی مەتڵەب.
بەهۆی ئەو واقیعەی وەك دەرئەنجامی شەری كەنداو هاتە ئاراوە كە تێیدا شانبەشانی راپەڕینی شیعە لە باشووری عێراق، خەڵكی كوردستانیش راپەڕین و پاشان كۆچڕەوی ملیۆنیی كوردی بەشی بن دەستی ئێراق بەرەو کوردستانی رۆژهەلات و تورکیە، بەرهەمەكەی چەسپاندنی دۆخێكی تایبەت بوو لە باشووری كوردستان و بووە بناغەی حوكمڕانییەكی نیمچە سەربەخۆی كوردی لە ناوچەكە هەرچەندی ئەوە بەدڵی حاکمە کانی ئێران نەبوو بەڵام بوونی حکوومەتێکی لەرزۆکی کوردیان پێ باشتربوو لە نیزیک بوونەوەی ئەمریکیکان لە مەرزەکانی خۆیان بەو سیاسەتەش تونیان شۆرەشی چەکداری شۆرشگێرانی رۆژهەڵات کەپ و بێدەنگ بەکەن . هەروەها بەهۆی جۆرێك لە پەیڕەوكردنی سیاسەتی رازیكردنی وڵاتانی ئێران و توركیا و رەواندنەوەی مەترسیەكانیان لە دروستبوونی كیانێكی كوردی، هێزە كوردییەكانی ئۆپۆزسیۆنی ئێران، رازی كران بۆ موراعاتی ئەزموونەكەی باشوور چەكەكانیان بێدەنگ بكەن و لەبری سەنگەری رووبەڕووبوونەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران، كەمپی ئاوارەیی هەڵبژێرن.
بەڵام پەکەکە هەر زوو هەستی بەو ئیستراتیژیە نادۆستانیە کردو هێزەکانیان لە گوند و شارەکان کۆکردەوە و بەرەوچیاکان هەڵکشان و لەویوە خەباتی خۆیان رێبەرایەتی دەکرد.
ملنەدانی پەكەكە بۆ هەمان ستراتیژی پارتی و یەكێتی، رووداوەكانی ساڵی 1992ی لێكەوتەوە كە هەردوو هێزە سەرەكیەكەی باشوور بە جێگای رێکخەستەن و دروست کردنی بنکەو موحەسەساتی دەوڵەتی بۆ ئیدارەکردنی باشوری کوردستان و دامەزراندنی پایەو رووکنەکانی حکوومەتێکی قانوونی بە داخەوە بە هەموو قورساییانەوە چوونە شەڕی پەكەكەوە و لەو شەرە دا بە دەیان تێکۆشەری کورد بوونە قوربانی لەوەش دەرس وەرنەگیرا، پارتی و یەکیەتی کەوتنە دەناو شەرێکی خوێناوی ناوخۆی لەوەش دا دووبارە بە سەدان تێکۆشەری دیکە بوونە قوربانی لەو سەردەمە دا حکوومەتێک لە ئێراق نەبوو دەنا هەر بە بیست و چوار سەعات کوردستانی دەگرتەوە. کوردیش بە جێگای کەڵک وەرگرتن لە بۆشایە دمیان لە خوێنی یەکترنابوو.
ئەم شێوازی مامەڵەكردنە لەگەڵ كوردی رۆژهەڵات و باكووری كوردستان، تێڕوانینێكی تازەی لای ئێرانی و توركەكان هێنایە ئاراوە كە دەتوانن وەك حاڵەتی ئەمری واقیع مامەڵە لەگەڵ ئەم نیمچە كیانە كوردیە بكەن، بێ ئەوەی ببێتە هۆكاری بزواندنی هەستی كوردایەتی لای كوردەكانی ژێردەستەی خۆیان. توركیا كەمتر، بەڵام بەهۆی بوونی ناكۆكی قووڵ و ستراتیژی ئەوكاتی نێوان ئێران و عێراق، ئێران لەوەش زیاتر لە هەرێمی كوردستان هاتە پێش و یارمەتیدەرێكی گەورەی هەرێم بوو تا بەرگەی سزا ئابووری و سیاسییە سەپێنراوەكانی سەری بگرێت و بمێنێتەوە.
بەڵام لەگەڵ ئەوەش دا ئێران قەت نێهێشت دوو ئیدار لە کوردستان یەکبگرنەوە و هێزی پێشمەگە رێکبخرێت وەکوو سپای پارێزەری لە خاکی کوردستان ، بۆ ترس و تۆقاندنیش بە دەیان گروپی تیرۆریستی لە کوردستان دروست کردن و ماڵەغانی مەرگی وەرێخست و زیاتر لە ٣٥٠ پێشمەرگەو شۆرشگێری کوردستانی رۆژهەڵاتی تیرۆرکرد. ئەوە بەرهەمی هاوکاری کۆماری سێداری ئیسلامی ئێران بوو بە کوردی ئێراق.
لێرە دا لە ناو سیاسەتی تورکیەو ئێران دا هەڵکشان و داکشانی زۆر هەبووە، بە دایمێش ترسیان لە هێژموونی برتەری خوازی یەکتر هەیەو هەر دوولا هەوڵدەدن کە بازارەکانی کوردستان بەخنە ژێر دەسەلات و نەفوزی خۆیانەوە، هەموومان دەزانین کە دوای کوژرانی سەفیری رووسیا و بەردانەوەی فەرۆکەیەکی شەری رووسیە لە لایەن تورکیاوە نێوانیان زۆر خەراپ بوو، لەکاتێک دا رووسیە ٧٠٪ وەزەی توکیە دابین دەکات و ئێرانیش بەشێک لەو وەزەیە دابین دەکات، کە نێوانی روسیەو توکیە تێك بەچێت تورکیە تنها هەرێمی کوردستان بەجێگەرەوەی رووسیە دادەنێ هەربۆیە دەست لە هەرێمی کوردستان هەڵناگری و هەوڵێش دەدا پەکەکە و هەرێمی کوردستانیش پێکەوە بەشەربە دات، لەو لاشەوە نبزی حکوومەتی ئێراق لە دەستی ئێران دایەو سپای پاستاران بە ناوی جۆراو جۆر هەموو خاکی ئیراقی داگیر کردووە قاسمی سلێمانی لە سەرۆک وەزیرانی ئێراق زۆرتر دەستی دەروات.
دوای رووخانی سەدام، بەهۆی گرتنەدەستی دەسەڵات لەلایەن شیعەوە، هەروەها بەهۆی زاڵبوونی هەژموونی ئێران لەسەر عێراق، ئاڵوگۆڕێكی گەورە لە جەمسەربەندی و هاوكێشەی هەرێمایەتیی ناوچەكەدا روویدا. بەو هۆیەوە گۆڕانكاریەكی زۆر بەسەر تێڕوانینی توركیاشدا هات بۆ كێشەی كورد و بەتایبەتیش لە مامەڵەكردنی لەگەڵ هەرێمی كوردستان، بەجۆرێك كە بەشێك لە ستراتیژی خۆی لەڕووی ئابووریی وزەوە (نەوت و غاز) ببەستێتەوە بە پێگەی هەرێمی كوردستانەوە. ئەم ستراتیژی توركیا هێندە پەرەی پێدرا، گومان دەخرایە سەر توركیا كە لەپشت هاندانی كوردەوە بێت بۆ سەربەخۆیی.
بەڵام کێ ئەو شتەی تورکیەی ئەوەندە گەورە دەکردەوە تنها ئێران بوو، لەبەر ئەوەی خۆی بە دەمراست و هەمەکاری ئێراق دەزانی.
بەڵام لە بەهاری عەرەبی و دەستپێكی رووداوەكانی سووریا و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان لە ناوچە كوردییەكانی رۆژئاوا، لە رێككەوتنی نێوان ئێران و پەكەكە و ئەسەد، بۆ گواستنەوەی سوپای پاسداران بۆ سووریا و پشتیوانیكردن لە مانەوەی ئەسەد، هەروەها چوونی بەشێك لە فەرماندەكانی پەكەكە و كۆنترۆڵكردن و ئاراستەكردنی هەست و سۆزی كورد لە سووریا و دروستكردنی بناغەیەك بۆ خۆبەڕێوەبەرێتی ناوچە كوردییەكان و كۆنترۆڵكردنی لەلایەن هێزەكانی نزیك لە پەكەكە، پاشان بەهۆی سەرهەڵدانی داعش و دەرئەنجامەكانی، توركیا ترسی زۆری بۆ دروستبوو كە ئەم ئەزموونەی رۆژئاوای كوردستان پێچەوانەی باشوور، مەترسی راستەوخۆ دەخاتە سەر ستراتیجی ئابووری و ئاسایشی سیاسی وڵاتەكەی. لە بەرانبەردا دەبێتە هۆی باڵاكردنی كێشەی كورد لە ناوچەكە.
ئێران رۆڵێكی ورد و ژیرانەی هەبوو لە دروستكردنی ئەو مەترسییانە لای توركیا، سوودی لە تواناكانی پەكەكە و پەیەدە بینی بۆ ئەوەی توركیا لە ستراتیجیەتی خۆیدا هەژموونی كورد وەك هەڕەشە و مەترسی ببینێ نەك هەژموونی شیعە و ئێران. ئەمە سەرەتای قەناعەتهێنان بوو بە توركیا كە دەست لە خەونەكانی لە باشووری كوردستان هەڵگرێ و هەمان ئەو ستراتیجە ئابوورییە لەڕێگەی توركمانی شیعەوە لە ناوچەكانی كەركووك دەستەبەر بكات.
لە ماوەی ساڵی رابردوودا، كۆبوونەوە بەردەوامەكانی دەزگا هەواڵگرییەكانی نێوانیان، رێككەوتنە سەربازی و سیاسیەكانیان، ئەوە بەرهەمەكەی بوو كە توركیا رەزامەندی دەربڕێت بۆ بەچۆكداهێنانی باشوور. لە بەرامبەردا دەستەبەركردنی هەمان ئەو خەون و پرۆژە ستراتیجیانە و پاراستنی بەرژەوەندییەكانی توركیا لە عێراق و لە سەرووی ئەوانەشەوە رێگەخۆشكردن بۆ توركیا بە كۆنترۆڵكردنی ناوچە كوردییەكانی سووریا و دوورخستنەوەی مەترسیی قەندیل لەسەری.
هەر ئەمرۆ حەسەنی رووحانی لە رێگای تەلەفوونەوە بە دورودرێژی دەگەڵ ئەردۆغان سەبارت بە هێرەشی تورکیە بۆ سەر عەفرین و پاشانیش بۆ سەرشەنگاڵ و کەرکووک و قەندیل قسەیان کردوە، لێرە رووحانی پێشتیوانی لەو تاوانە گەورەی تورکیە دەکات و لە راگێنەکانیش دا هەر ناوبراو جۆرێکی دیکە قسە دەکات و دەڵێت لە کاتێک دا کە دەوڵەت و خەلکی وەڵاتێک رازنەبن بە هێرەشی وەڵاتیکی تر و خۆیان داوای کۆمەگ و هاوکاری نەکەن مەحکوومە و داگیرکاریە. بەڵام هەر ئەو جەنابە حەق بە خۆی دەدات کە بە هەزاران سەربازی ئێرانی بەنێری بۆ سوریە و هاوکاری دەوڵەتە لێک هەوەشاوەکی ئەسەد بەکات و رۆژانە جەنازەی سەربازو ئەفسەرو پلەدارەکانیان بۆ نەگەرێنەوە، ئەوانە چۆن شەرمەزاری نایانگری و ریسوانابن.
جا لێرە دا شەر لە سەر کێشانی هیلالی شیعەی ئێرانە بە ئیراق و سوریە دا تا دەگات لووبنا، ئێستا کە ئێران بەو هێرەشی تورکیە تەقریبەن لەو ئیستراتیژیەی دوورکەوتۆتەوە، وەردە وردە خۆی لە کوردەکانی ئێراق نیزیک دەکاتەوە و زەخت لە دەوڵەتی عەبادی دەکات کە فرۆکەخانەکان بە کاتەوە و بووجەی موچەخۆرانی کوردستان بە نێرێ و لەو ڵاشەوە ماشێنی تیرۆری بۆ ستاندنی گیانی شۆرشگێرانی رۆژهەڵات وەکار خەستۆتەوە.
رووسیە لەو نێوە دا لە هەموویان سەرکەوتووتر بووە، ئەویش پێش ریفراندۆمی کوردستان و کەوتنی کەرکوو خەونی گواستەوەی نەوتی کوردستان بە خاکی سوریە داو بەستنەوەی بە ئاوی رەشەوە دەدا، بەڵام ئێستا ئەویش زۆر هومێدی بە کەرکوک نەماوە، بۆیە پشتیوانی لە تورکیە دەکات کە تورکیش پەشتیوانی لە مانەوەی روسیە لە بەرانبەری ئەمریکا دەبەکات و سەرنجام سوریە لە ناوخۆیان دا دابەش بەکەن.
ئێستا نازانرێ وردەكاری و خاڵەكانی رێككەوتنی ئێران و توركیا چین، بەڵام بە دڵنیاییەوە لەسەر پاشەكشەكردن بە كێشەی كوردە. باشوور رۆڵی جارانی نەما و تا ئەندازەیەكی زۆر كاریگەری لەسەر دۆزەكە لاواز بووە، لە رۆژئاوا بە كۆتایی عفرین زۆر شت لە بەرژەوەندی وڵاتانی سەردەستەی ناوچەكە كۆتایی دێت. دوای 16ی ئۆكتۆبەریش یەكەمجار عەبادی ئاشكرای كرد كە لەگەڵ توركیا رێككەوتوون بۆ وەدەرنانی مەترسیی تیرۆر لە نێوان هەردوولا و تا ئێستا چەند جارێكیش لەسەر ئاستی باڵا توركەكان تەئكید لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە لەگەڵ عێراق پێكەوە ئۆپەراسیۆنی هاوبەشمان دەبێت بۆ لەناوبردنی پەكەكە لە قەندیل. بەدوور نازانرێ سوپای عێراق و توركیا لە شنگال و قەندیل لە پەكەكە بدەن.
ئەوەی دەبینرێ و لە پشتەوەی رووداوەكانەوە دەخوێنرێتەوە، پیلانێكی هەرێمایەتی بە ئاگاداری و رەزامەندیی بەشێك لە رۆژئاوا لەئارادایە دژ بە كورد وەك نەتەوە، دەستپێكی جێبەجێكردنەكەشی بە گرتنی كەركووك بوو، ئەوەی ئێستا لە عەفرین روودەدات و هەر پێشهاتێكی تر بۆ سەر قەندیل و لە داهاتووشدا لە قاڵبدانی كورد لە هەریەك لەم وڵاتانەی ناوچەكە، جێبەجێكردنی بەند و بڕگەكانی رێككەوتنی توركیا ئێران رۆژئاوایە كە هێشتا ئێمە بە وردەكارییەكانی نازانین و رەنگە دوای ساڵانێكی تر بۆمان دەركەوێت.
لە دۆخێكی وادا كورد چۆن دەتوانێ پارێزگاری لە مانەوەی بكات؟ یان چۆن دەتوانێ ئەو پیلانە هەرێمایەتیە هەڵوەشێنێتەوە، لەكاتێكدا هێشتا بەشی ئەوە هێزی هەیە بتوانێ ببێتە سەرچاوەی ناسەقامگیریی ناوچەكە. خاڵی لاوازی كورد ناتەبایی و پێكەوە نەبوونی خۆیەتی، دابەشبوونی هێزەكانی بەسەر هەر یەك لە جەمسەرەكانی ناوچەكە، وای كردووە بێ ئەوەی بە خۆمان بزانین، خۆمان كراوین بە ئامرازی جێبەجێكردنی ئەو هەڕەشە و مەترسیانەی لەسەرمانن.
لێرەدا درككردن بە موئامەرەكە زۆر گرنگە. پێدەچێت پەكەكە پێش هەمووان دركی بەو مەترسیە كردبێت، بۆیە نەیهێشت دوای 16ی ئۆكتۆبەر هێزە عێراقییەكان لە شنگالەوە بەناو خاكی سووریادا بچن بۆ تەواوكردنی قۆناغی دووەمی ئۆپەراسیۆنەكە كە پەلاماردانی هەرێمی كوردستان بوو لە پشتەوە دوای شكستەكانیان لە پردێ و سحێلا، هەروەها بۆ گرتنی فیشخابوور و كردنەوەی رێگایەك بەناو خاكی سووریادا و پێكەوە بەستنەوەی توركیا و عێراق لە دەرەوەی هەرێمی كوردستانەوە بۆ بەستنەوەی هێڵی بۆڕی نەوت و غاز و بازرگانیی نێوانیان.
ئەوەی پەكەكە كردی لەلایەك یارمەتییەكی گەورە بوو لە پارێزگاری و مانەوەی هەرێم وەك قەوارە و كیانێكی كوردی. لەلایەكی تریشەوە سەلمێنەری ئەو راستیەیە كە ئەگەر كورد پێكەوە بین، توانای هەڵگەڕاندنەوەی هاوكێشەكانمان هەیە. ئایا ئەو هەڕەشە و مەترسیانەی لەسەر دۆزی كوردە لە ئێستادا، یەكمان دەخات، یان زیاتر دابەشمان دەكات؟
من لێرەدا بۆ مێژوو دەڵێم ئەگەر پارتی کرێکارانی کوردستان بە جێگای دامەزرانی بنەکەو بارەگاکانیان لە کوردستانی بنە دەستی سوریەو ئێراق و سەرسەنورەکانی رۆژهەڵات، تەمرکوزی خۆی خەستبایە سەر کوردستانی بن دەستی تورکیە و ئاوا بۆ دەوڵەتی تورکیە نەبووبانە بە هەدەف رەنگە ئارتەشی تورکیە بۆ سەر عەفرین هێرەشی نەکردبایە، من دەتوانم چەندین هەڵەی مێژووی پارتی کرێکارانی کوردستان دەست نیشان بەکەم کە کە هەر هەموویان بە زیانی کوردشکاونەوە، دەگەڵ ئەو پەری رێزم دا بۆ خەبات و بەرخۆدان و شەهیدەکانیان. بەڵام خۆ کەفرنیە کە ئینسان رەخنێکی بە جێ لە کەس و رێکخراوە سیاسیەکان بەگرێ بۆ باشتر بوونی کارەکان، بەلام یەکێک لە حیبە هەرێ گەورەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان ئەوەیە کە پێشنیارو رەخنەی هیچ کەس قەبووڵ ناکەن و هەر خۆیان پێ شۆرشگێرو خەبات کارە، کە ئەوە بەراستی وانیە و هەموولایەکمان کەموکۆریمان هەیە.
نەتیچەی وتارەکە ئەوەیە کە تورکیە لە عەفرین سەرکەوتووبەبێت، ئەو جار بەرەو شەنگاڵ و کەرکوو دەچێت کە لە درێژزەمانەوە ئیندیعای دەکات.
روسیەش موخالیفەتی ناکات، بەڵام کە ئێران ئەوەی پێ خۆش نەبێت بە ئیراق دەڵێت نابێ رێگا بە تورکیە بەدەی سەروەری خاکت بە شێوێنی، ئێرانیش لە ئیراق لە تورکیە زۆتر دەستی دەروات. لەو نێوە دا ئەمرێکا وەکوو بازی کونێکی دۆراو دەبێ بەدوای رێگا چارەیەکی دیکە دابەگەرێ ، چوونکا ئێران دژمنیەتی و تورکیەو رووسیەش بە بوونی ئەمرێکا زۆر سەرخۆش نین.
لە لایەکی دیکەوە حکومەتە نەخۆشەکەی عەبادیش خۆی بێ دەنگە دەکات تا دوای هەڵبەژاردن، جا دوای دەست دەکات بە ئیسلاحی قانوونی ئێراق و هەر خاڵ و بەندێکی شتێکی بە قازانجی کورد تێدا بێ لای دەبن و شتێکی دڵخوازی خۆیانی تێداوێژن و هەموو جومگەو دەسەڵاتەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان دێنە ژێر پرسارو هەڵی دەوەشێنەوە. بە شەرتێک کورد لەو گێژاوە رەزگار دەبێ کە کەرکووک بەگرێتەوە و پارێزگاری لێ بکات، بۆ قازانی خۆی ئیمتیازی نەوت بە دات بە ئێران و توریەو روسیە، ئەوە رێگای دەربازبوونی کورد لەو گەمە سیاسیەی کە لە سەریەتی، بو ئەو کارەش دەبێ بەشداری لە هەڵبژاردنی ئەو جارێ ئێراق دانەکات و شەرعەیت بە دەوڵەتی مەرکەزی نەدات و ناوماڵی خۆی رێکخات و کێشەی ناوماڵی کورد بە شەفافی بێنە سەرمێزی دانووسان و رێگای بۆ بەنینەوە، لەوانەش پارتی و یەکیەتی و پەکەکە زۆر گرنگن کە رێککەون