پلانی مارشال: ڕزگارکردنی ئابووری ئەوروپا و ڕێگای خۆشگوزەرانی و گەشەپێدان! حەسەن قارەمانی
پلانی مارشال: ڕزگارکردنی ئابووری ئەوروپا و ڕێگای خۆشگوزەرانی و گەشەپێدان! حەسەن قارەمانی
دوای دەرئەنجامە وێرانکەرەکانی جەنگی جیهانی دووەم، ئەوروپا خۆی لە وێرانەدا بینیەوە. شارەکان وێران بوون، ئابووری لە داڕماندا بوو، خەڵک بەدەست نەبوونی خۆراک و شوێنی نیشتەجێبوونەوە دەناڵێنن. هەوڵێکی گشتگیر بوو بۆ یارمەتیدانی ئابووری کە لەلایەن ئەمریکاوە جێبەجێکرا بۆ پشتیوانیکردن لە بوژانەوەی ئابووری و گەشەسەندنی ئەوروپا لە دوای جەنگی جیهانی دووەم. پلانەکە کە لە ساڵی ١٩٤٨ تا ١٩٥٢ بەردەوام بوو، پابەندبوونێکی دارایی بەرچاوی لە لایەن ئەمریکاوە لەخۆگرتبوو و بەشێکی ناوەندی ستراتیژی فراوانتری بۆ دەستەبەرکردنی ئاشتی و سەقامگیری لە ئەوروپا لە سەردەمی جەنگی سارددا پێکهێنا . پلانی مارشال وەک هیوایەکی گەشاوە بۆ چاکبوونەوە و داهاتوویەک هات. پلانی مارشاڵی ئەمریکا کە بە فەرمی بە پرۆگرامی بوژانەوەی ئەوروپا (ERP) ناسراوە، هەوڵێکی گەورەی هاوکاری ئابووری بوو کە لەلایەن ئەمریکاوە دەستیپێکرد بۆ گەڕاندنەوەی ئابووری ئەوروپا دوای جەنگ.
بۆ ئەوەی تێبگەین کە بۆچی پلانی مارشال ئەوەندە گرنگ بووە و چۆن کاردەکات، سەرەتا دەبێت بەدواداچوون بۆ دۆخی ئاڵۆزی دوای جەنگ لە ئەوروپا بکەین. جەنگی جیهانی دووەم زیانێکی زۆری ماددی و مرۆیی بەدوای خۆیدا هێنابوو. ئەوروپا دابەش بوو بەسەر دوو بلۆکی ئایدیۆلۆژی و سیاسی دژ بەیەک: ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات. وڵاتانی ڕۆژئاوا، بە پلەی یەکەم ئەمریکا و هاوپەیمانە ڕۆژئاواییەکانی، نیگەران بوون لە گەشەسەندنی خێرای کاریگەریی یەکێتی سۆڤیەت لە ئەوروپای ڕۆژهەڵات و پێویستیان بە ستراتیژێک بوو بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەم پێشهاتە لە هەمان کاتدا یارمەتی ئەوروپا بدەن لە ڕووی ئابووری و سیاسییەوە بۆ بوژانەوە.
سەرهەڵدانی پلانی مارشال
پلانی مارشال بە ناوی وەزیری دەرەوەی ئەمریکای ئەوکات جۆرج سی مارشالەوە ناونرا کە لە وتارێکدا لە زانکۆی هارڤارد لە ٥ی حوزەیرانی ١٩٤٧دا پێشکەشی کرد، وتارەکەی مارشال ڕووداوێکی گرنگ بوو کە چارەنووسی ئەوروپای دەگۆڕێت. له وتاره که یدا به ڕنامه یه کی تۆکمه ی هاوکاری دارایی پێشکه ش به وڵاتانی ئه وروپا کرد، به م مەرجه ی خۆیان هاوکار بن و پلانێکی هاوبه ش دابڕێژن بۆ بوژاندنه وه .
ئەمەش ستراتیژێکی نوێ بوو، کە ئەمریکا نەک هەر پارەی دابین دەکرد بەڵکو هانی هاوکاری نێوان گەلانی ئەوروپای دەدا. پلانەکەی مارشال جەختی لەسەر گرنگی یەکگرتن و هەماهەنگی ئابووری کردەوە و جەختی لەوە کردەوە کە وڵاتانی ئەوروپی خۆیان پلانێک دابڕێژن بۆ چۆنیەتی خەرجکردنی پارەکە. ئەمە گۆڕانکارییەکی گرنگ بوو لە بەرنامەکانی پێشووی یارمەتییەکان و پابەندبوونی ئەمریکای بە یارمەتیدانی ئەوروپا بۆ چاکبوونەوەی بەردەوام نیشان دا.
جێبەجێکردنی پلانی مارشال
دوای وتارەکەی مارشال، قۆناغێکی چڕ و پڕی دانوستان و پلاندانان دەستی پێکرد. وڵاتانی ئەوروپی بۆ داڕشتنی پلانێکی هاوبەش کۆبوونەوە و 16 وڵات ڕێکخراوی هاریکاری ئابووری ئەوروپایان پێکهێنا بۆ بەڕێوەبردنی یارمەتییەکان. لە نیسانی ساڵی ١٩٤٨ یەکەم پلانی مارشال پەسەندکرا و بە فەرمی دەستی پێکرد.
یارمەتییەکانی مارشال پلان بە شێوەی جۆراوجۆر هاتبوون، لەوانە قەرز، وەبەرهێنان و یارمەتی ڕاستەوخۆ. ئامانج لێی ئاوەدانکردنەوەی ژێرخانی ئەوروپا بوو بەتایبەتی لە بوارەکانی وەک وزە و گواستنەوە و پیشەسازیدا. هاوکات هاوکارییەکان بۆ هاوردەکردنی خۆراک و کەلوپەلی دیکەی پێویست بۆ کەمکردنەوەی برسێتی و کەمی کەلوپەلی سەرەتایی بەکارهێنراون.
لایەنێکی گرنگی پلانی مارشال ئەوە بوو کە پەرەی بە یەکگرتنی بازرگانی و ئابووری لە نێوان وڵاتانی ئەوروپادا دا. بە بنیاتنانی ئابووری یەکتر و دروستکردنی هەلومەرجی باشتر بۆ بازرگانی، ئەوروپا دەیتوانی لە ڕووی ئابوورییەوە بەهێزتر و سەربەخۆتر بێت.
ئەنجامی پلانی مارشال
پلانی مارشال کاریگەری دەستبەجێ و درێژخایەنی لەسەر ئابووری و سیاسەتی ئەوروپا هەبوو. لە کورتخایەندا یارمەتی کەمکردنەوەی پێداویستییەکانی دا بە دابینکردنی خۆراک و دەرمان و پێداویستییەکانی دیکە بۆ ئەو کەسانەی کە لە کاتی جەنگدا ئازارێکی زۆریان چەشتبوو. هەروەها یارمەتی ئاوەدانکردنەوەی ژێرخانی دا و هەلی کار و گەشەی ئابووریی ڕەخساند.
لە درێژخایەندا پلانی مارشال لەوەش گرنگتر بوو. پەرەی بە هاوکاری و یەکگرتن لە نێوان وڵاتانی ئەوروپادا داوە، ئەمەش مەترسییەکانی ململانێی داهاتووی کەمکردەوە. بە بنیاتنانی ئابوورییەکانی ئەوروپا و دروستکردنی خۆشگوزەرانی، ڕێگری لە ئاستەنگییە ئابوورییەکانیش کرد کە ببێتە هۆی ناسەقامگیری سیاسی و توندڕەوی.
بوژانەوەی ئابووری و گەشەسەندنی خۆشگوزەرانی
یەکێک لە دەرەنجامە سەرنجڕاکێشەکانی پلانی مارشال بوژانەوەی خێرای ئابووری وڵاتانی ئەوروپا بوو. دوای جەنگ، ئابوورییەکانی ئەوروپا لە کەوتنی ئازاددا بوون، بەڵام پلانی مارشال ئەو ڕەوتەی پێچەوانە کردەوە. ئەو وڵاتانە بە هاوکاریی پاڵپشتی ئەمریکا توانیان وەبەرهێنان لە ئابووری خۆیان بکەن و پیشەسازی و ژێرخانی خۆیان مۆدێرن بکەن و بەرهەمهێنانیان زیاد بکەن. ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی خێرای بەرهەمی ناوخۆیی لە وڵاتانی بەشداربوودا.
بۆ نموونە بەرهەمی ناوخۆیی ئەڵمانیا لە نێوان ساڵانی ١٩٤٨ بۆ ١٩٥٢ بە ڕێژەی لەسەدا ٥٠ زیادی کردووە و وڵاتانی دیکەی وەک فەرەنسا، بەریتانیا و ئیتاڵیا گەشەیەکی هاوشێوەیان بەخۆوە بینیوە. ئەم بوژانەوەی ئابوورییە کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر کوالیتی ژیانی خەڵک هەبوو. بێکاری دابەزی، حەقدەست بەرزبووەوە و خەڵک پارەی زیاتری هەبوو بۆ خەرجکردنی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان. ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی..
مەودای ئابووری پلانی مارشال
پلانی مارشال بەرنامەیەکی گەورەی ئابووری بوو کە مەبەست لێی یارمەتیدانی ئابوورییە ئەوروپا بوو. گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە هیچ بودجەیەکی دیاریکراو بۆ پلانی مارشال نەبووە کاتێک بۆ یەکەمجار دەستیپێکرد. بەڵکو ئەمریکا ساڵانە یارمەتییەکانی بە پشتبەستن بەو شتانە دەدا کە بە پێویست زانرا بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی بەرنامەکە.
لە ماوەی ئەو چوار ساڵەی کە پلانی مارشال چالاک بوو، ئەمریکا پشتگیری لە ئاوەدانکردنەوەی ئەوروپا کرد بە کۆی گشتی یەکسان بە نزیکەی ١٢.٤ ملیار دۆلار. ئەمە بڕە پارەیەکی زۆر گەورە بوو لەو کاتەدا و یەکسان دەبێت بە زیاتر لە ١٢٠ ملیار دۆلار لە پارەی ئەمڕۆدا.
گرنگە لەوە تێبگەین کە ئەم هاوکارییە داراییە تەنها لە بەشداریکردنی بە پارە پێکنەهاتووە. پلانی مارشال جۆرەها هاوکاری لەخۆگرتبوو، لەوانە قەرز و وەبەرهێنان و هاوکاری تەکنیکی. هەروەها ئەمریکا چاوەڕوانیشی دەکرد وڵاتانی ئەوروپای وەرگر سەرچاوە و هەوڵەکانی خۆیان بۆ سودمەند لە هاوکارییەکان و بەرەوپێشبردنی بوژانەوەی وڵاتان بەشداری بکەن.
دابەشکردنی هاوکارییەکانی مارشال
یارمەتییەکانی پلانی مارشال بە شێوەیەکی یەکسان بەسەر هەموو وڵاتانی ئەوروپادا دابەش نەکرا. دابەشکردنی هاوکارییەکان لەسەر چەند هۆکارێک بوو، لەوانە پێویستی دارایی و بارودۆخی سیاسی. ئەو وڵاتانەی کە بەهۆی شەڕەوە زۆرترین زیانیان بەرکەوتبوو و زۆرترین پێویستیان بە ئاوەدانکردنەوە هەبوو، زۆرترین پشکی هاوکارییان وەرگرت.
ئەڵمانیا کە لە کاتی شەڕدا زیان و وێرانکارییەکی گەورەی بەرکەوتبوو، گەورەترین وەرگری یارمەتی مارشال بوو و بەشێکی بەرچاوی یارمەتییەکانی وەرگرت. وەرگرانی سەرەکی دیکە بریتی بوون لە بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا و بەلجیکا. هەروەها ئابوورییە بچووکەکانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات هاوکارییان وەرگرتووە، بەڵام ئەو بڕە پارەیەی کە وەریانگرتووە بە بەراورد لەگەڵ گەلانی ئەوروپای ڕۆژئاوا بە شێوەیەکی بەرچاو کەمتر بووە.
کاریگەری پلانی مارشال لەسەر گەشەپێدانی ئابووری
پلانی مارشال کاریگەری ئەرێنی دەستبەجێ و بەرچاوی لەسەر گەشەسەندنی ئابووری وڵاتانی وەرگری ئەوروپا هەبوو. ئەمەش چەند ڕێگایەکی سەرەکی کە پلانی مارشال کاریگەری لەسەر ئابووری هەبووە:
دووبارە بنیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووری: بەشێکی بەرچاو لە یارمەتییەکانی مارشال بۆ ئاوەدانکردنەوە و مۆدێرنکردنی ژێرخانی ئەوروپا بەکارهێنرا. ئەمەش بریتی بوو لە چاککردنەوە و فراوانکردنی ڕێگاوبان و پرد و هێڵی ئاسن و بەندەر و دابینکردنی وزە. باشتربوونی ژێرخانی نەک هەر هەلی کار دروستکرد بەڵکو ئاسانکاری بۆ گواستنەوەی کاڵا و هاندانی بازرگانی کرد.
بوژانەوەی پیشەسازی: پلانی مارشال یارمەتی نۆژەنکردنەوە و پەرەپێدانی کەرتە پیشەسازییەکانی وڵاتانی وەرگر دا. ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی بەرهەمهێنان و زیادبوونی توانای هەناردەکردن. بەو پێیەی پیشەسازی بزوێنەرێکی سەرەکی ئابووری بوو، ئەمەش بەشدارییەکی زۆری لە گەشەی ئابووریدا کرد.
هاوکاری و ڕاهێنانی تەکنیکی: پلانی مارشال هاوکاری تەکنیکی و ڕاهێنانی لەخۆگرتبوو بۆ باشترکردنی لێهاتوویی و تواناکانی هێزی کار. ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی توانای بەرهەمهێنان و داهێنانی وڵاتانی ئەوروپا.
بەهێزکردنی دراو و بازرگانی: پلانی مارشال یارمەتیدەر بوو بۆ بەهێزکردنی دراوی وڵاتانی ئەوروپا و پەرەی بە زیادبوونی بازرگانی لەگەڵ ئەمریکا و وڵاتانی دیکە دا. ئەمەش بازاڕی نوێی بۆ بەرهەمە ئەوروپیەکان کردەوە و سوودی بۆ کەرتی هەناردەکردن هەبوو.
سەقامگیری سیاسی: بە بەرەوپێشبردنی بوژانەوەی ئابووری، پلانی مارشال مەترسی ناسەقامگیری سیاسی و نائارامی کۆمەڵایەتی کەمکردەوە. بەو پێیەی خەڵک دەرفەتی ئابووری باشتریان هەبوو، کەمتر پشتیوانی لە بزووتنەوە سیاسییە توندڕەوەکان دەکرد.
ئەنجام
پلانی مارشال هەوڵێکی بەرچاو بوو بۆ ئاوەدانکردنەوە و پەرەپێدانی ئابووری ئەوروپا لە دوای جەنگی جیهانی دووەم. بە پابەندبوونی کۆی گشتی زیاتر لە ١٢ ملیار دۆلار (بە بەهای دراوی لەو کاتەدا)، یارمەتیدەر بوو بۆ گەڕاندنەوەی ژێرخانی ئابووری و پیشەسازی و بازرگانی لە وڵاتانی ئەوروپادا. ئەنجامەکان سەرنجڕاکێش بوون، بە بوژانەوەی خێرای ئابووری و کەمبوونەوەی بێکاری و زیادبوونی خۆشگوزەرانی. هەروەها پلانی مارشال ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە بەرەوپێشبردنی سەقامگیری سیاسی و کەمکردنەوەی مەترسییەکانی ململانێی داهاتوو. ئەمەش وای لێدەکات ببێتە یەکێک لە سەرکەوتووترین بەرنامەکانی هاوکاری ئابووری لە مێژووی مۆدێرن و نموونەیەکی نایاب بێت بۆ ئەوەی کە چۆن هاوکاری نێودەوڵەتی و پشتیوانی دارایی دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە بنیاتنانی داهاتوویەکی باشتر.
ئەو سەرچاوانەی کە بەکارهێنراون :کتێب:
“پلانی مارشال: بەرەبەیانی جەنگی سارد” لە نووسینی بن ستیل – ئەم کتێبە شیکارییەکی قووڵ لە دەرئەنجامە سیاسی و ئابوورییەکانی پلانی مارشال، هەروەها ڕۆڵی لە داڕشتنی جەنگی سارددا دەخاتە ڕوو.
“پلانی مارشال: ئەمریکا، بەریتانیا و ئاوەدانکردنەوەی ئەوروپای ڕۆژئاوا، ١٩٤٧-١٩٥٢” لە نووسینی مایکل جەی هۆگان – هۆگان لە نزیکەوە لە پەرەپێدان و جێبەجێکردنی پلانی مارشال دەکۆڵێتەوە، و کاریگەرییەکانی لەسەر ئابوورییەکانی ئەوروپا شی دەکاتەوە.
“پلانی مارشال: پەنجا ساڵ دوای” لە سەرپەرشتی مارتن شاین – کۆمەڵێک وتار کە تیشک دەخاتە سەر گرنگی مێژوویی پلانی مارشال و چۆن کاریگەری لەسەر دیمەنی ئابووری و سیاسی ئەوروپا هەبووە.
“پلانی مارشال و داڕشتنی ستراتیژی ئەمریکی” لە نووسینی بروس دی جۆنز – تیشک دەخاتە سەر ئەوەی کە چۆن پلانی مارشال لەگەڵ ستراتیژی فراوانتری ئەمریکا لە قۆناغی دوای جەنگدا دەگونجێت.
بابەتەکانی ئەکادیمی:
“پلانی مارشال: سەرکەوتووترین بەرنامەی ڕێکخستنی پێکهاتەیی لە مێژوودا” لەلایەن باری ئایچنگرین – بابەتێکی ئەکادیمییە کە باس لە چۆنیەتی کارکردنی پلانی مارشال دەکات وەک فۆرمێک لە بەرنامەی ڕێکخستنی پێکهاتەیی و ڕۆڵی لە پێشخستنی بوژانەوەی ئابووری.
“پلانی مارشال: ئەفسانە و واقیعەکان” لە نووسینی مێلڤین پی لێفلێر – بابەتێکە کە تەحەدای هەندێک لە ئەفسانە و تێنەگەیشتنەکانی دەوروبەری پلانی مارشال دەکات و تیشک دەخاتە سەر کاریگەرییە ڕاستەقینەکانی.
“ئابووری سیاسی پلانی مارشال” لە نووسینی برادفۆرد دیلۆنگ و باری ئایشنگرین – شیکارییەکی قووڵ بۆ لایەنە سیاسی و ئابوورییەکانی پلانی مارشال و کاریگەرییەکانی لەسەر ئابوورییەکانی ئەوروپای ڕۆژئاوا.
بەڵگەنامە فەرمییەکان:
بەڵگەنامەکانی پلانی مارشال – بەڵگەنامەی فەرمی لەو کاتەدا هەن، لەوانە ڕاپۆرت و هەڵسەنگاندنی حکومەتەکان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، کە تێڕوانینێک دەدەن بۆ جێبەجێکردنی پلانی مارشال و ئەنجامەکانی.
پەیماننامە و ڕێککەوتنەکانی پلانی مارشال – ئەم بەڵگەنامانە ئەو بنەما و ڕێککەوتنە یاساییانە لەخۆدەگرن کە جێبەجێکردنی پلانی مارشال و چۆنیەتی بەکارهێنانی پارەکەیان بەڕێوەدەبرد.
ڕاپۆرت و هەڵسەنگاندنەکانی کارگێڕی پلانی مارشال – دەزگاکانی ئەمریکا کە بەرپرسیارن لە بەڕێوەبردنی پلانی مارشال ڕاپۆرت و هەڵسەنگاندنیان بەرهەمهێنا کە زانیاری ورد سەبارەت بە بەرنامەکە و ئەنجامەکانی دەدەن.
حەسەن قارەمانی