کشتی در کردستان تنها یک ورزش نیست بلکه آئین زندگیست. فەریدوون حەسەن ئازەرپوور
برای پرداختن به ورزش کشتی در کردستان و تاریخ آن ابتدا به پیدایش ورزش کشتی در جهان و در میان تمدنهای قدیم می پردازیم. تاریخ پیدایش ورزش کشتی را باید مصادف با تاریخ بشریت دانست زیرا که انسانهای اولیه که زندگی یکجا نشنی نداشتند و مدام در حال حرکت بودند و برای تغذیه و زنده ماندن از گیاهان و جانوران محیط زندگی خود استفاده می کردند و تهیه غدا آنها را ناگزیر از رویارویی با حیوانات وحشی از جمله خرس ،گراز و ….میکرد و همین درگیری انسانها با حیوانات سر منشا پیدایش ورزش کشتی بوده زیرا که انسانها مانند حیوانات نه چنگالهای تیز و نه دندانهایی تیز برای جنگیدن داشتند نه از لحاظ قدرت بدنی با آنها برابری می کردند به همین خاطر انسانها از قدرت فکر خود برای رویا رویی با حیوانات استفاده کرده و کم کم فنون مبارزه را یاد گرفتند و هر روز به دامنه این نوع فنون که شیوه مبارزه انسانها با حیوانات برای زنده ماندن بود افزوده می شد.
اما با شروع زندگی یکجا نشینی و به وجود آمدن تمدنها انسانها برای نشان دادن قدرت خود به یکدیگر و گلاویزشدن با هم با زهم از همان فنونی که اجداد آنها زمانی برای زنده ماندن از آن بهره می گرفتند ،استفاده میکردند و همین عوامل باعث شد که در میان جشنها و اعیاد، کشتی گرفتن برای نشان دادن افراد برتر برگزار شد و پایه های ورزش کشتی امروزی بنا نهاده شده.
ورزش کشتی در میان تمدنهای قدیم :بسیاری از کتیبه هایی که از روزگاران قدیم و در حدود پنج هزار سال پیش به جای مانده و توسط باستان شناسان کشف شده است ثابت میکند که کشتی در میان مصریان و آشوریان رواج بسیار داشته و دارای قاعده و مقررات مخصوصی بوده است .از بین النهرین و مصر فنون کشتی به مناطق دور و نزدیک آسیا و روم و یونان راه پیدا کرد و در هر جا گسترش و تکامل بیشتری یافت . مربیان کشتی در یونان باستان مراحل اجرای هر فن کشتی را به صورت چند نقاشی در حالات مختلف بر روی صفحات کاغذ پاپیروس نقاشی می کردند و به کمک آنها شاگردان خود را تعلیم می دادند .با رواج کشتی در یونان مسابقات مربوط به آن نیز از سال 704 قبل از میلاد به مواد پنجگانه بازیهای المپیک باستان افزوده شد . مسابقات پنجگانه در بازیهای المپیک یونان باستان که پنتاتلون گفته می شد عبارت بود از دویدن – پریدن – پرتاب نیزه – پرتاب دیسک و کشتی گرفتن . قوانین اولیه کشتی در یونان باستان چنین بود که هر کسی سه بار زمین بخورد مغلوب به حساب می آید . ولی در بیشتر کشتیهای باستانی رسم بر این بود که اگر هر قسمت از بدن البته به جز کف پاها با زمین تماس پیدا کند آن کشتی گیر بازنده اعلام شود . از مشهورترین پهلوانان و کشتی گیران یونان در قرن ششم پیش از میلاد پهلوانی بود به نام میلو از اهالی کروتون . در 6 دوره پیاپی از بازیهای المپیک به مقام قهرمانی رسید و در 32 مسابقه بزرگ پهلوانی هم حریفان خود را شکست داد تا بلند آوازه ترین کشتی گیر زمان خود باشد .در قاره پهناور آسیا ورزش کشتی در میان قبایل و ایلات و عشایر همواره رایج بوده و محبوبیت بسیار داشته است اما رواج این ورزش در مغولستان – ژاپن – ایران و هندوستان بیشتر از دیگر مناطق آسیا بوده و هنوز هم هست
کشتی در ایران:.
در ایران قدیم کشتی گرفتن و زور آزمایی کردن اهمیت بسیار داشته است و این ورزش در زندگی و سنتهای ما ایرانیان به قدری ریشه دوانده که تبدیل به یک ورزش ملی شده است .درباره کلمه کشتی باید گفت که زرتشتیان و پارسیان باستان هنگام غروب آفتاب بندی به کمر خود می بستند و در برابر کانون آتش به دعا خواندن می پرداختند . آن کمربند کستی نامیده می شد و کشتی گرفتن هم از این کلمه آمده به معنی کمر یکدیگر را گرفتن . البته واژه کستی هم در طی زمان تبدیل به کشتی شده است و امروزه برای نامیدن این ورزش که زورگری و زور آزمایی است به کار میرود .
کشتی های محلی در ایران
در نقاط مختلف ایران متناسب با شرایط آب و هوایی و آداب و رسوم مردم کشتی های مختلف و متنوعی رواج دارد که مشهورترین آنها عبارتند از :کشتی پهلوانی ( در زور خانه ها ) – کشتی باچوخه ( سراسر استان خراسان ) – کشتی لوچو ( روستاهای مازندران ) – کشتی گیله مردی ( استان گیلان )– کشتی زوران پاتوله ( کردستان )– کشتی جنگ یا زوران ( الیگودرز و روستاهای آن ) – کشتی بغل به بغل ( روستاهای قزوین ) – کشتی آشیرما ( آذربایجان شرقی و روستاهای اطراف خوی )– کشتی گرش ( مناطق ترکمن نشین )– کشتی عربی ( ایلات و عشایر خوزستان ) – کشتی کمر بندی ( اصفهان و روستاهای فریدن )– کشتی لشکر کشی ( استان یزد ) – کشتی گچ گردان ( سیستان و بلوچستان به ویژه در روستاهای زابل ) – کشتی دسته بغل ( استان فارس به ویژه منطقه ارسنجان ) و دیگر انواع کشتی در میان ایلها و عشایر و مناطق روستایی ایران .
برای شناخت واقعی ورزش کشتی در کردستان و قدمت آن راه طولانی در پیش دارم زیرا آنچه که ما اکنون در مورد کشتی کردستان میدانیم مربوط به چیزهایی است که میبینیم . متاسفانه هیچ گونه تحقیق علمی و عملی به صورت آکادمیک انجام نگرفته و این امر مستلزم تخصیص بودجه ای میباشد که به تحقیق علمی و عملی و آکادمیک در میان شهرها و روستاها و عشایر و حتی فراتر از آن تحقیق در روی سنگ نوشته ها و نقاشیهای باقی مانده ازاجدادمان بپردازیم و به صورت مستند بیان کنیم که خواستگاه اصلی ورزش کشتی در میان کردهاست و به باید به جهانیان ثابت کنیم که خواستگاه این ورزش کردستان بوده و هست .
در کردستان چندین نوع کشتی وجود دارد که به شرح چند نمونه ار آنها می پردازیم
١ ـ زوره بانی یا همان زوران بازی
٢ ـ پشتینده یا همان کمر گیری که در کشتی فرنگی امروزه نیز از آن استفاده میکنند
٣ ـ کشتی به چوغه یا همان کشتی با چوغه که بحث اصلی ما هم میباشد و همکنون این کشتی به ثبت جهانی رسیده و دارای فدراسیون جهانی نیز میباشد و بیش از 50 کشور جهان دراین فدراسیون عضو میباشند. برای شناخت بیشتر کشتی با چوخه باید یاد آور شویم که چوخه همان شلوار محلی کردهاست که همراه رانک پوشیده میشود و به آن رانک و چوخه گفته میشود.
کشتی با چوخه در میان کردهای کوچانده شده در خراسان متداول است و برای شناخت این کشتی باید به شناخت بیشتر این کردها که پاره تن مردمان کرد در سرزمین مادریشان هستند و با زنده نگه داشتن آئین و فرهنگشان اصالت و ملیت خود را حفظ کرده اند و منتی به قدمت تاریخ بر فرهنگ ملت خود گذاشته اند که کرد هستند و کرد زندگی کرده اند و کرد مانده اند.
کرد کردهای خراسان بخشی از قوم کرد ایران‌اند که پراکنش آنان در منطقه شمال خراسان بزرگ است. زبان مردم این منطقه کردی کرمانجی و دین آنان اسلام است. فرهنگ کردهای خراسان با تفاوت‌های جرئی همانند فرهنگ کردی مردم سرزمین کردستان است. کردهای خراسان مسلمان شیعه مذهب‌اند و جمعیت شان بیش از ۱٫۷۰۰٫۰۰۰ هزار نفر است. ادبیات شفاهی این مردم به علت نداشتن رسم الخط کرمانجی خراسان در معرض آسیب است.
پیشینه
مردم کردتبار منطقهٔ خراسان بنا به منابع تاریخی نوادگان کردهایی هستند که در زمان شاه عباس از منطقه غرب دریاچه اورمیه به این نواحی برای محافظت از مرزهای ایران کوچ داده شدند و بنا به روایتی دیگر شاه عباس آنان را به خاطر تضعیف سرکشی خان‌های کرمانجی و استفاده از آنان در مقابله با حملات بی‌امان ازبکان به خراسان بزرگ کوچاند.[۱[
جغرافیا
این منطقه در شمال خراسان در ایران قرار گرفته و ساکنان آن بیشتر اقوام کرد است. این اقوام شامل حدود ۲۲ ایل یا قبیلهٔ مهم کردی است. اکنون این منطقه با توجه به تقسیمات سیاسی ایران جزئی از استانهای خراسان شمالی، خراسان رضوی و گلستان به حساب می‌آید. شهرهای اسفراین، بجنورد، شیروان، قوچان، درگز، چناران و باجگیران دارای اکثریت اقوام کرد و شهرهای مشهد، نیشابور و سبزوار دارای اقلیت کرد میباشند.
روستاهای کردنشین
بیشتر روستاهای شهرستان شیروان از جمله بلغان، گرماب، سرچشمه، حصار گلیان، ملاباقر، رزمقان، ورگ، تنسوان، پیرشهید و… کرد نشین می باشند. شیخ امیرانلو، پالکانو در جیرستان، پهلوانلو در باجگیران، توپکانلو، تیتکانلو، حمزه لو، رشوانلو، رودکانلو، زیدانلو در قوچان و بجنورد و درگز، سیوکانلو در اوغاز تازه، کم کیلانلو در باجگیران، سپرسپرانلو در جیرستان، شهرانلو، دولت خانی و شیخکانلو در اوغاز و چناران و قاسملو در اسفراین در درگز، طایفه‌های شیخوانلو، باچوانلو، قراچورلو، زیدانلو، مادانلو (بادانلو)، کیکانلو، پالکانلو، کیوانلو، زنگنه، تورانلو، دوله شانلو، ارتکانلو، بریوان لو، چگنی، صوفیانلو، بادلو، کپکانلو، گوشانلو، گیلانلو.
مردم
استان خراسان شمالی ۸۱۱هزار نفر جمعیت دارد که حدود ۳۷درصد آنان را کردها در برمی‌گیرند و کردها بزرگترین گروه قومی این استان‌اند. اینان در گذشته اهل تسنن بوده‌اند اما بمرور زمان و بویژه زیر فشار دولت صفوی، به مذهب تشیع گرویده‌اند. حدودا ۲۲ قبیله مهم و ۱۲۲ گروه از این قومیت در خراسان ساکن‌اند. کردهای خراسان از شاخه کرمانجها هستند و به زبان کرمانجی سخن می‌گویند. یکی از عمده ویژگیهای قوم کرمانج خراسان شمالی که افراد این قوم را از دیگر اقوام ممتاز می‌کرده پوشش مردان و زنان این قوم بوده‌است که اکنون تنها به عنوان زینت به کار برده میشود. تنها بعضا این پوشش اصیل کرمانجی در میان زنان عشایر، آن هم زنان مسن‌تر، دیده میشود و گاه نیز اهالی خطه خراسان شمالی در مجالس جشن و شادی اقدام به پوشیدن لباسهای کرمانجی میکنند.
ایل عمارلو
عمارلو در نیشابور
ایل زعفرانلو در نیشابور، قوچان، درگز، و مشهد ساکن هستند.
ملکشاهی و ایل شوهان در کاشمر
ایل زنگنه در خراسان شمالی
قوچان
طوایف زعفرانلو، ارامانلو، سعدانلو، کیوانلو، عمارلو، شادلو، بچاوند، باوه نور در قوچان که همگی از ایل بزرگ حسنلو هستند. شیخ امیرانلو، سووانلو، پیچپرانلو، شاملو، بهادرانلو. توپکانلو، تیتکانلو، حمزه لو، رشوانلو، رودکانلو، زیدانلو
نیشابور
کاوانلو در رادکان، دوانلو در مزوج و بجنورد، عمارلو در نیشابور،
بجنورد کلات اردلان، شارلو، گوشانلو، ترسانلو، بادللو
کشتی با چوخه کردهای شمال خراسان با نام ایران
کشتی یا آئینی برای زندگی
كشتی با چوخه، آئینی برای زندگی
در شرایطی كه سال‌هاست یك فدراسیون جهانی به نام فیلا برای بقای رشته ورزشی پرقدمت كشتی، هر ترفند و حربه‌ای را به اجرا می‌گذارد تا بلكه در مسابقه‌های معدود بین‌المللی، قاره‌ای و جهانی این رشته، تنها صدها تماشاگر را به سالن‌های سرپوشیده بكشاند، باورش خیلی دشوار به نظر می‌رسد كه یك رشته محلی به نام «كشتی باچوخه» 70 هزار تماشاگر مشتاق را تنها در یك شهر كوچك، نظاره‌گر جدال كشتی‌گیران خود می‌كند. اشاره ما به مسابقه‌های كشتی باچوخه شهر اسفراین واقع در خراسان شمالی است كه هر ساله در روزهای سیزدهم و چهاردهم فروردین برگزار میشود.
این مسابقه از چنان اهمیتی در اسفراین برخوردار است كه تمام شهر اعم از مدارس، مغازه‌ها، اداره‌ها و … تعطیل می‌شوند تا همه مردم، بعلاوه مردم شهرهای مجاور به گود كشتی «چشمه زینل‌خان» شهر بیایند. همان گودی كه شكل طبیعی آن بی‌شباهت با
استادیوم نیوكمپ شهر بارسلونا نیست و در سال‌های اخیر، به همت مسوولان شهر از شكل كاملا طبیعی خود خارج و مجهز به تعدادی سكو و صندلی هم شده است.
ورود به دنیای قهرمانی (حرفه‌ای)
در این كشتی اجرای فنون از طریق گرفتن بدن حریف خطا منظور میشود و چوخه‌كاران درست مثل جودوكاران تنها از طریق گرفتن لباس حریف، اجازه اجرای فن دارند. شاید به همین دلیل هم باشد كه بسیاری از قهرمانان ملی جودوی ما از كشتی باچوخه وارد جودو شده‌اند و در این رشته به افتخارات ملی، آسیایی و بین‌المللی هم دست یافته‌اند؛ قهرمانانی مثل: علی معلومات، خسرو دلیر، جواد روحانی، یونس كریمان، بهروز پرهیزگار، علی چمن‌پا، حسن نیك‌بین، عباس فلاح، علی رضایی، حسین علی‌اكبری، مرحوم عزیز نظری، برات لعل‌نظام، علی شهیدی، مصطفی دلیریان، احمد قاسمی، محمدتقی فیاض و …!
البته از سال 1326 و در دهه‌های بعدی آن كه هنوز پای چوخه‌كاران به جودو باز نشده بود بسیاری از قهرمانان چوخه با اتكا بر قدرت و تكنیك‌های ناب خود، پا به عرصه قهرمانی و پهلوانی در كشتی آزاد و فرنگی ایران گذاشته بودند كه از شاخص‌ترین این قهرمانان می‌توان از پهلوان احمد وفادار، پهلوان ابوالقاسم سخدری، غلامرضا حلمی، علی كاظمی، فرهاد شعبانی، قاسم محمدخانی، عباس گلمكانی، غلامرضا گلكار، سخی پروزه، محمدعلی صحرایی، عزیز نظری، علی روحانی، قربانعلی محجوب، محمدرضا فرخنده، محمدعلی زاهد، حاج‌علی‌اصغر خدمتگزار، احمد طاهری، محمد كیفی، محمود قشنگ، خدابخش عفت‌دار، حسین مهرافروزیان، احمد بهمنی، علیرضا رستمی، ابراهیم آزمون، قدرت اوغازیان، امیر نوری، حمزه محمدخانی، اصغر یزدانی و … نام برد.
ورزش معنوی
روح معنوی جاری در ورزش كشتی باچوخه نیز بی‌شباهت به روح ورزش باستانی و كشتی پهلوانی نیست. به فرض، وضودار بودن ورزشكار حاضر در رقابت كشتی با چوخه و در آغوش گرفتن و دیده‌بوسی پیش و پس از مسابقه، از الزامات مبارزه‌های این ورزش است.
نكته: روح معنوی جاری در ورزش كشتی باچوخه نیز بی‌شباهت به روح ورزش باستانی و كشتی پهلوانی نیست. به فرض، وضودار بودن ورزشكار حاضر در رقابت كشتی با چوخه و در آغوش گرفتن و دیده‌بوسی پیش و پس از مسابقه، از الزامات مبارزه‌های این ورزش است.
شاید ریشه مشترك كشتی با چوخه با كشتی پهلوانی كه هر دو، آیینی برای رزم و حریف‌طلبی محسوب می‌شوند این دو را بیشتر به هم نزدیك كرده باشد.
تاریخچه
هرچند كشتی باچوخه، ورزش عشایر و ایل‌های كرد خراسان شمالی است كه پیش از شروع حكومت سلسله افشاری به این خطه كوچ كرده‌اند، با این حال شاید از سال 1342 و به همت مرحوم منوچهر لطیف، مفسر فقید كشتی ایران مسابقه‌های این ورزش كه در درگز، چاپشلو، قوچان، شیروان، چناران، مانه و سملقان، جوین، سبزوار، فاروج، بجنورد، كلات نادری، مشهد، نیشابور، تربت‌جام، آشخانه و بویژه اسفراین دنبال می‌شوند، ساماندهی شد.
مدتی بعد از شروع حركت مرحوم لطیف، هیات كشتی خراسان پیشین، مسابقه‌های كشتی باچوخه قهرمانی استان خراسان را در تقویم خود قرار داد تا هرساله در روز عید سعید فطر برگزار شود.
در حال حاضر نیز فدراسیون ورزش‌های روستایی و عشایری در تقویم خود، مسابقه‌های معظم روز 14 فروردین گودكشی «چشمه زینل‌خان» شهر اسفراین را به عنوان مسابقه قهرمانی كشور به رسمیت می‌شناسد؛ مسابقه‌ای كه با اعطای جوایز نمادین و از فرهنگ روستایی و عشایری دنبال میشود، طوری كه معمولا به قهرمان این رقابت‌ها یك راس گوسفند (قوچ) و به نفر دوم یك قالیچه تعلق می‌گیرد. برخلاف گذشته‌های دور كه به قهرمان، قند (كه نمادی از زندگی شهری بود) اهدا می‌شد.البته در حال حاضر جایزه رسمی نفر نخست، یك راس قوچ است، ولی نهادها و اسپانسرهای مختلف، جوایز متنوع دیگری نیز به برندگان این مسابقه‌ها می‌پردازند. نهادها و ارگان‌هایی كه طی دو یا سه دهه اخیر تلاش‌های موفق زیادی در جهت هرچه پرسر و صداتر كردن این رویداد به‌عمل آورده‌اند.
چند نكته در مورد كشتی با چوخه
مسابقه كشتی باچوخه در اصل رقابتی بدون مدت زمانی مشخص بوده است و وقتی فردی در آن پیروز میدان اعلام می‌شده كه بتواند 3 بار تخت پشت یا شانه‌های حریفش را به زمین برساند. اما مسابقه‌های امروزین این رشته در وقت 10دقیقه‌ای برگزار میشود كه اگر در پایان، پیروزی نداشته باشد سرنوشت برنده به وقت اضافی 5 دقیقه‌ای موكول خواهد شد. ضمن این‌كه اجرای فن در خاك و گرفتن زیر زانوی حریف، خطا محسوب میشود و كشتی‌گیران در 4 وزن دسته‌بندی می‌شوند.
نواختن ساز و دهل، حین برگزاری مسابقه‌ها حال و هوای سنتی این ورزش را كاملا حفظ كرده است.
فنون لنگ، سر زیربغل، قل‌پیچ و دست به یقه از مشهورترین فنون این ورزش محسوب می‌شوند.
كشتی باچوخه دارای رقابت‌های جهانی هم هست كه در مسابقه‌های اخیر قهرمانی جهان كه در شهر پونای هند برگزار شد 20 كشور از جمله بلاروس، مغولستان، قزاقستان، ایران، هند، قرقیزستان، لیتوانی، روسیه، ازبكستان و تركمنستان و … حاضر بودند و طبق معمول قهرمانی ایران را شاهد بودند. در این دوره، قزاقستان و مغولستان به ترتیب دوم و سوم شدند.
منابع:
ویکی پیدیا
فدراسیون کشتی ایران
هیئت کشتی با چوخه
خام خم انلاین
کتاب علوم و فنون کشتی از تورانیان