گرینگی کۆماری کوردستان لە پەرەگرتنی هەستی نەتەوایەتی . عومەر باڵەکی
اگەیاندنی کۆماری کوردستان لە ٢ی رێبەندانی ١٣٢٤ی هەتاوی (١٩٤٥م) لە چوار چرای شاری مەهاباد بە بەشداری ٢٠هەزار کەس بۆ بە خاڵی وەرچەرخانی بزوتنەوەی کورد لە 
هەر چوار پارچەی کوردستان . لە مێژووی هاوچەرخماندا ولە دوای شەری یەکەمی جیهانی، کوردستان شاهیدی چەندین شۆرشی گەورە وخوێناوی بووە ولە ئاکامدا بە هۆکاری جیاوازئەو شۆرشانە تووشی شکان هاتوون بەڵام بەداخەوەکەمتر بۆ شۆرشەکانی دوای خۆیان هێما وسونبوول وپەیامیان بە جێ هێشتووە . ئەو قسەیە هیچ لە گەورەی وتێکۆشانی شۆرشگیرانی ئەو شۆرشانە کەم ناکاتەوە بەڵکوو دەروازیەکمان بۆ دەکاتەوە کە هەست بە جیاوازی ئەو شۆرشانە لە گەڵ کۆماری کوردستان بکەین، هەرچەند لە چارەنووس دا کۆماری کوردستان بە داخەوە هاوچارەنووسی ئەو شۆرشانەبووە .
لێرەدا مەبەست ئەوەیە ئەو شۆرش وجوڵانەوانە لە گەڵ ئەوەی توخمی کوردایەتیان تێدا بە هێز بووە بەڵام زۆرتر ئی سەردەمی فئۆدالیزمی کوردی بوون وزۆرتر بە کەسایەتیەکانەوە بسترابوون وهەر کاتێک رێبەری جووڵانەوەکە تووشی دەستبەسەری یا شەهید بوون لە لایەن دوژمنەوە بووە شۆرشەکەش تێک شکاوە ولێک بڵاو بووە وئاسەواری ئیدامەکاری لە دوای خۆی بە جێ نەهێشتووە وبەپێی خەسڵەت وتایبەتمەندی خۆیان لە بواری کاریگەری لە سەر ناوچەکانی دیکەی کوردستان لە بەشداری کردنی ئەو بەشانە لە بواری هەستی نەتەوەیی کاریگەری یەکی ئەوتۆیان نەبووە لە سەر بیر وئەندیشەی جووڵانەوەکانی دیکەوئەگەر هەشبووبێ زۆر لاواز وکەم بووە . بە واتایەکی دیکە جوڵانەوەکانی پێش کۆماری کوردستان تیروانینیان بۆ پرسە نەتەوایەتیەکان یەک نەبووە ، بەڵام دەبینین کۆماری کوردستان هەڵگری تایبەتمەندیکی دیکەیە کە دوای تێپەر بوونی ٧٣ساڵ بە سەر راگەیاندنی کۆمار وهەڵگریسانی چەندین شۆرشی یەک لە دوای یەکەکانی کوردستان ئامانج وهیماکانی کۆماری کوردستان بە جوولانەوەی نەتەوەیی گەلی کوردەوە لە هەر چوار پارچەی کوردستانەوە دیارە .
کۆماری کوردستان لە سەر دەستی حیزبی دیموکراتی کوردستان دامەزراو ، حیزبی دیموکراتی کوردستانیش لە سەر بناخە وناخی کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد (ژێکاف) دامەزرا ( حیزبی دیموکراتی کوردستان لە ١ی خەزلوەری ١٣٢٤دامەزراو و٢ی خەزڵوەر یەکەم گونگرەی خۆی بەست ، بەڵام ٢٥ی گەڵاوێژ کە رۆژی دامەزرانی کومەڵەی ژێکافە کردە رۆژی دامەزرانی خۆی وئەوە لە رۆژنامەی کوردستان ژمارە٧٩ ساڵی ١٣٢٥دا بەتەواوی رەنگی داوەتەوە کە لە راپۆرتێک دا باس لەوە دەکا کە بە بۆنەی پێنج ساڵەی دامەزرانی حیزبی دیموکرات لە ٢٥ی گەڵاوێژدا لە عیمارتی پێشەوا جێژن وشادی بەرپابوو وئەوە بەو ماناییە کە رێبەرانی حیزبی دیموکرات مێژووی کۆمەڵەی ژێکاف بە مێژووی حیزب دەزانن وپابەندن بە ئامانج ورێبازەکەی . ) دامەزرینەرانی ژێکاف لە چینی مام ناوەندی شاری مەهاباد بوون هەر بۆیە دەتوانیین بڵێین کۆماری کوردستان سەرەتای تێپەر بوون لە دەورانی فئودالیزمی سیاسیی کوردە ودەستپێکی چینی مامناوەندی کوردە کە ئاڵای شۆرش بە دەستەوە بگرن .
ویلیام ئیگلتون سەبارەت بەو بابەتە لەکتێبەکەی خۆی دا دەڵێ: (ژێکاف هێزێکی مامناوەندی مەهاباد بوو کە بۆ یەکەم جار دەسەڵاتی سیاسیی لە دەست ئاغاوەتەکان دەرهێناوە).
لە سەدەی بیستەم دا لە دوای حکومەتی شێخ مەحموود کۆماری کوردستان دووهەمین ئەزموونی حوکمرانی کوردە و لە مێژووی کورد دا یەکەم دەسەڵاتداری بە شێوەی کۆماری یە . کۆماری کوردستان لە سەردەمی خۆی دا توانی ببێتە رمز ونوێنگەی یەکیەتی ویەکپارچەیی نەتەوەی کورد ورۆژی راگەیاندنی کۆمار یەکەم کونگرەی نەتەوەیی بوو چونکە نوێنەرایەتی هەر چوارپارچەی کوردستانی تیدا بەشدار بوون وتەنانەت هێندێکیان هەتا رووخانی کۆماری کوردستان لە نیودام ودەزگای ئیداری ونیزامی دا چاڵاکانە بەشدار بوون وجێ پەنجەیان بە کاروکردەوەکانی کۆمارەوە دیار بوو .
راگەیاندنی کۆماری کوردستان وەک یەکەم دەوڵەتی مودیرن کوردی کاریگەری زۆری هەبوو لە سەر بووژاندنەوەی بیر وهەست نەتەوایەتی چین وتویژەکانی کۆمەلگای کوردستان و هاندانیان بۆ باوەر بە خۆبوون وسوور بوون لە سەر وەدست هێنانی مافەزەوتکراوەکانیان . لە لایەکی دیکەشەوە سەرەرای ئەو کاریگەریەی بەسەر نەتەوەی کوردەوە بە گشتی هەیبوو ، کاریکەری گەورەشی هەبوو بەتایبەتی لە سەرتێروانینی گەڵانی ناوچەکە وگەڵانی جیهان بە گشتی لە مەر ناساندنی کیشەی نەتەوەی کورد .
بە راگەیاندنی کۆماری کوردستان و هەڵکردنی ئاڵا وخوێندنەوەی سرودی ئەی رەقیب لە ٢ی رێبەندانی ١٣٢٤هەتاوی (١٩٤٥م) نەتەوەی کوردی لە نەتەوەیەکی بێ ناسنامە و وڵات دابەش کراوەوە ، چوو نێو ریزی گەڵانی زیندووی دنیا، کۆماری کوردستان بوو بە هۆکارێکی گرینگ کە لە لایەک بە دوژمنان ولە لایەکی دیکە بە جیهانیان بسەڵمێندری کە کورد نەتەوەیەکی جیاوازە لە نەتەوەکانی دیکەی ناوچەکە وخاک وزمان وکلتوور ومێژووی خۆی هەیە ولە هەمان کاتدا نەتەوەی کورد باوەری بە ئازادی وپێکەوەژیان وبرایەتی گەڵان هەیە.
ئەگەر چاو بە راپۆرتی رۆژنامەی کوردستان زمانحالی حیزبی دیموکراتی کوردستان ژمارە هەشتی ساڵی ١٣٢٤ی هەتاوی دا بخشێنین باس لە چۆنیەتی بەرێوە چوون وئاکامی کۆبوونەوەی دووی رێبەندان دەکا کە لەو کۆبوونەوەدا بە خوێندنەوەی سرودی نیشتمانی ئەی رەقیب وهەڵکردنی ئاڵا وسویند خواردنی پێشەوا ، کۆماری کوردستانی تیدا راگەێندەرا و لە کۆتایی دا لەو کۆبوونەوەی بەربەرینەدا شەش خاڵ پەسند کرا کە بوونە بناخەی دەستوری کاری بەرێوەبەرانی کۆماری کوردستان . بە واتایەکی دیکە ئەو شەش خاڵە ناوەرۆکی کۆماری کوردستان دەردەخەن . خالەکان هەر بەو شێوازە کە لە رۆژنامەدا نوسراوەن بریتین لە :
١. لەو جیگایانە دا کە ئێستا کوردی تیدا دەژین بە استقلالی تەواو بگا .
٢. انتخاباتی مجلیسی شورا دەست پێ بکەن .
٣. حکومەتی ملی کوردستان و وەزیران وادارەکانی ساز بکەن .
٤. هیزی مسلحی ملی کورد تشکیل بدەن .
٥. لە گەڵ دەوڵەتانی همسایە رابطەی تجاری واقتصادی بەرقەرار بکەن .
٦. لە گەڵ برا ئازربایجانیەکان همکاری ودۆستایەتی محکم بکەن .
کە لەو شەش خاڵە دا بە روونی دەبینین ئەرکی نەتەوایەتی ، دیموکراسی ، هێماسازی ، ئابووری ، دیپڵوماسی بۆ بەرێوەبەرانی کۆماری کوردستان دەست نیشان کراوە . بیجگە لەو شەش خاڵە دەتوانین بۆدەرخستنی هەست وشعورو ئاگاهی نەتەوەیی سرنج بدەینە سویندی پێشەوا لە دووی رێبەندان دا کە وەک یەکەم سەرکۆماری کورد لە میژووی کورد دا لە بەر چاوی ٢٠هەزار کەس سویند دەخوا : ( ئەمن بە خودا ، کلامی عظیمی خودا ، بە نیشتمان ، بە شەرافەتی کورد ، بە ئاڵای مقدسی کوردستان سویند دەخۆم کە هەتا آخر هەناسەی ژیانم ورژاندنی آخر تنۆکی خوینم بە گیان وماڵ لە رێ راگرتنی سەربەخۆیی وبەرزکردنەوەی ئاڵای کوردستاندا تێ بکۆشم ونسبت بە رئیس جمهوری کوردستان ویەکیەتی کوردو ئازربایجان مطیع و وەفادار بم .) ئەگەر چاو بە ناوەرۆکی ئەو سویندە دا بخشێنین بە روونی هەست وباوەری نەتەوەیی پێشەوا دەردەکەوی ، پێشەوا بە پێنج بنەما سویند دەخوا کە دوویان( خودا وکلامی خودا) باورو ئیمان بەو ئاینە کە ئاینی زیاتر لە ٩٥لە سەدی خەڵکی کوردستانە وسێ بنەماکەی دیکە ( نیشتمان ، شەرافەتی کورد و ئاڵای مقدسی کوردستان) دەرخەری باوەری پتەوەی پێشەوا ودامەزرێنەرانی حیزبی دیموکرات وکۆماری کوردستانە بە بوونی نەتەوەی کورد .
لێرەدا پێویستە هەڵوێستەیەک بکەین بزانین بۆ پێک هێنانی دەوڵەت بیجگە لەوپێناسانەی کە بۆ بە دەوڵەت بوون کراوە چ فاکتەرێک گرێنگە بۆ سەقامگیری دەوڵەت . بە کورتی دەتوانین ئەو سێ خاڵەی خوارەوە دەست نیشانیان بکەین.
١.پتەو کردنی بناخەی ئابووری وڵات
٢. باوەر بەدیموکراسی وپەرەپێدانی
٣. هێماسازی نەتەوەیی.
لێرەدا دەبینین لەو شەش خاڵەی کە لە دووی رێبەندان لە لایەن بەشدار بووانەوە وەک ئەرک بۆ دەوڵەتی کوردی دەست نیشان کران و لە سویندی پێشەوا دا بەروونی ئیشارە بەو سێ فاکتەرە کراوە کە دامەزرێنەرانی کۆمارهەولی جیدیان بۆجێ بەجێ کردنیان داوە لەو ماوە کەمەی لە بەردەستان دا بووە .
بناخەی ئابوری ،مەبەست لە بناخەی ئابووری ئەوەیە کە دەوڵەت جیگای نیزامی فئودالی بکرێتەوە وببێتە نوێنەری خەڵک و تاک وەک هاووڵاتی گرێدراوی کاریگەریەکانی دەوڵەت لە سەر کۆمەڵکا بێ ودەوڵەتیش لە رێگای پرۆژە ئابووریەکانییەوە وەک دروست کردنی رێگاوبان وئاوەدانی ، پەرەپێدانی پێشەسازی وخوڵقاندنی هەلی کار وپێکەوە گرێدانی ئابووری وڵات ، بەرژەوەندی نەتەوەیی هاوبەش دروست بکا.
• کۆماری کوردستان بۆ ئەو بەشە لەو ماوە کورتەی تەمەنی دا زۆری کار کرد . هەولی دا پێوەندی بازرگانی لە گەڵ وڵاتانی دەراوسی (ئازربایجان ،روسیە ، عیراق و باقی ناوچەکانی دیکەی ئێران) دابمەزرینێ. د.قاسملوولە کتیبی کوردستان وکورد دا باس لە هەناردەکردنی تووتن دەکا کە هەناردەی شوورەوی کراوە (یەک میلیون ودوو سەد هەزار کیلۆ تووننیان حەواڵەی شورەوی کردوە کە ئەوە خۆی دەتوانی وەک هەنگاوی یەکەم بێت بۆ سەر بەخۆیی ئابووری .)
• بەربەرەکانی لە گەڵ گەندەڵی وفسادی ئیداری (بەرتیل وەرگرتن وبەرتیل دان تاوانە)
• دیاری کردنی باج وسەرانە وکونترۆڵی بارازونرخەکانی
دیموکراسی ، مەبەست لە دیموکراسی ئەوەیە کە نیزامی دەوڵەت هەڵقوڵاوی خەڵک بێت وخەڵک چارەنووسی خۆی وسیستەم بە یەک بزانی وئامادە بن لە پێناو مانەوەی دا گیانبازی بکەن . بە قسەی دۆست ودوژمن پاراستنی دیموکراسی وای لە کۆماری کوردستان کردبوو کە لە ناوچەکەدا تاقانە خۆ بنوێنێ.
• بۆ نمونە دەتوانین باس لەوە بکەین کە بریارەکانی سەرۆکایەتی کۆمار بە راوێژو مشاورە بووە . پێشەوا لەچاو پێکەوتنێکی رۆژنامەوانی لە گەڵ رۆژنامەی کوردستان سەبارەت بە بریاردان بەو شێوەیە دەدوێ (ئەمن بە بێ تەسویبی کومیتەی مەرکەزی هیچ کارێک ناکام، چونکە دیموکرات ئەوەیە کە شخص ناتوانێ مەسڵەحەتی میللی بێ موشاویرە بگرێتە دەستی خۆی .) ئەو بۆچوونەی پێشەوا سەر چاوە گرتوو لە باوەری قوول بە دیموکراسی یە .
• لە کۆماری کوردستان هەموو کەس لە خۆی رادیووە کە لە هەموو ئۆرگان ودام ودەزگای حکومەتی بەدوای مافی خۆی دا بروا وتەنانەت ئەگەر پێویست بووبێ توانیوویەتی خودی پێشەوا لە ژووری کارەکەی داببینێ .
• پاراستنی مافی کەمینەکان (نەتەوەیی وئاینی) وەک : خویندن بە زمانی زگماکی خۆیان ، بەشدار بوون لە دەسەڵات وبەرێوە بەری وڵات ، پەرە پێدانی کەلتوور وفەرهەنگی خۆیان .
– هێماسازی، سیهەمین کۆڵەکەی دەوڵەتەکە بتوانی هێمای هاوبەشی نەتەوەیی دروست بکا . مەبەست ئەوەیە کە بە هۆی ئەو هێمایانەوە بتوانری هەست وسۆزی خەڵک لە دەوری یەکتر کۆ بکریتەوە . وەک زمانی هاوبەش ، دینی هاوبەش ، مێژووی هاوبەش ،وڵاتی هاوبەش ، ئوستوری هاوبەش ، ئاڵای هاوبەش ، سروودی هاوبەش ….ئەوانە هەموویان دەبنە هۆکارکە تاکەکانی کۆمەڵگا هەست بە بوونی خۆیان لە ماڵێکی گەورەدا بکەن کە ئەویش نیشتمانە ونیشتمانیش بە ئی خۆیان بزانن وئامادەن لە پێناوی دا بمرن .
کۆماری کوردستان لەو بارەوە زۆر سەرکەوتوو بووە وتوانیویەتی بەهەڵکردنی ئاڵای کوردستان ودیاری کردنی سرودی ئەی رەقیب وەک سرودی نەتەوەیی ، پێک هێنانی سپای میللی و ناودیر کردنی هێزی چەکدار بە پێشمەرگە وبە رەسمی ناساندنی زمانی کوردی ئەو رۆڵەی بەتەواوی بگێرێ .
دەسکەوتەکانی کۆماری کوردستان بە هەڵسنگاندن لە گەڵ تەمەنی کورتی ئەوندە زۆرەن وەک ئەوە وایە کە بە چەندین ساڵ ئەو کۆمارە تەمەنی کردبێ ورەنگە دانە بەدانە ژماردنیان کاتێکی زۆری بوێ .بەڵام لە سەر روحی نەتەوە سازی دەتوانین بە کورتی ئاوا باسیان بکەین .
– یەکەمین ودرێژخاینترین دەسکەوتی کۆماری کوردستان دامەزراندنی رێکخراویەکی سیاسی ومەدنی وگەشەپێدان بە کولتوری بە رێکخراوکردنی کۆمەلگا لە رێگای دامەزراندنی حیزبێکی مودیرن وسەردەمیانە بوو .
– گەشەپێدانی هەست وبیری نەتەوەیی وراگواستنی لە قۆناغی ساوایی ودارەدارە لە لای کۆمەڵێک رووناکبیر بۆ نێو کۆمەڵگا ودواتروشیار کردنەوەی خەڵک و هەستی نەتەوایەتی لە دڵ ودەرونی تاک تاکی کورد ببووژێنێتەوە و لە بێ شوناسی بێنێتەدەرێ .
– کۆماری کوردستان بە داخەوە تەمەنی کەم بوو بەڵام توانی ئالوگۆرێکی جی سرنج وتێرامان لە پێوەندیەکۆمەڵایەتیەکان دا پێک بێنێ و کۆمەڵگا بەرەو قۆناخێکی نوێ لە پێوەندیە کۆمەڵایەتیەکان بەرێ . رۆزێلت لە کاتی سەردانی بۆ کۆماری کوردستان لە کتیبەکەی دا ئاوا باس لە خزمەتگوزاری دەکا: ( من لە ئاستی پەروەردە وخزمەتگوزاری ودیموکراسی وبەشداری خەڵک سەر سام بوو)
هەر سەبارەت بەو بابەتە ویلیام ئیکلتون لە کتێبەکەی خۆی دا دەڵێ : (بەشداری خەڵک لە کاری رۆژانە وخزمەتگوزاری وکارکردن بۆ سەرکەوتنی کۆمار لە ئاستێک دا بوو کە سەرەرای هەموو کێشەکان توانای ئەوەی دەدا بە حکومەتە نوێ یەکە لە سەر پێی خۆی راوەستێ).
لە سەردەمی کۆمار دا نووسین وئەدەبیات پەرەگرتنێکی بەرچاوی بە خۆیەوە بینی و شاعیرانی وەک هیمن وهەژار ونوسەرانی وەک قزلجی وزەبیحی وسەدیق ئەنجیری ئازەر وزۆری دیکە هەمووی بەرهەمی کۆماری کوردستانن.
ژنان ولاوان هەتا سەردەمی کۆماری کوردستان رۆڵێکی وایان لە ژیانی کۆمەڵایەتی وسیاسیی دانەبوو بەڵام لە سەردەمی کۆماری کوردستان هەموو ئەو بەندوزنجیرە پسا کە داب ونەریت وقانوونەکانی دەسەڵاتدارانی پێشوو لە سەر رێ ژنان ولاوان بۆ بەشداری لە ژیانی سیاسیی وکۆمەڵایەتیدا ، دایاننابوو لابچێ .
– دەبێنین دوای تێپەر بوونی ٧٤ساڵ هێما ودەسکەوتەکانی کۆماری کوردستان لە لایەن خەڵکی کوردستانەوە هەروا بەزیندوویی ماونەوە وبوونە هێماوشوناسی نەتەوەی کورد لە هەر چوار پارچەی کوردستان.
بە دامەزراندنی کۆماری کوردستان ئەو راستییە بۆ دەوڵەتانی داگیرکەری کوردستان وبریار بەدەستانی جیهان سەلمێندرا کە سەرەرای دابەش بوونی خاکەکەی و بە زۆر لکێندرانی بە دەوڵەتەکانی ئێران وعیراق وسوریەو تورکیە، کورد هەر یەک نەتەوەیە وبە یەک نەتەوەیش دەمێنێتەوە وسنوورە دەستکردەکان کاریگەریان نابێ لە سەر هەست وسۆزی نەتەوەیی ئەو گەلە دابەشکراوە .