ڕۆڵی میدیا له‌سه‌ر زمان و كولتوور! به‌شی 2 ئاریتما محه‌ممه‌دی
میدیا بۆچوونه جیاوازه‌كانی نێو كۆمه‌ڵ به چه‌شن و شێوه‌ی جیاواز ئاڵوگۆڕ پێ ده‌كات و سرنجی كۆمه‌ڵ په‌لكێشی گۆڕه‌پانی یاریی بۆچوونگه‌لی خاوه‌ن هێز و جێكه‌وتوو ده‌كات. هاوكات میدیا ڕۆڵی پردی پێكه‌وه گرێدانی هه‌موو بیرۆبۆچوونێك ده‌گێڕێت كه بیهه‌وێت له‌نێو كۆمه‌ڵگادا كاریگه‌ر و شوێندانه‌ر بێت. سیاسیی و خاوه‌ن سه‌رمایه‌كان میدیا وه‌ك پردی سه‌ركه‌وتنی خۆیان پێناسه ده‌كه‌ن، ئه‌گه‌ر هه‌ر پارت و ڕێكخراوێكی سیاسیی ئامانجی ئه‌وه بێ كه به چه‌شنێكی ناسرووشتیی گه‌شه بكات و ده‌نگ كۆ بكاته‌وه، په‌نا بۆ میدیا ده‌بات.
بۆیه میدیا ده‌سته‌مۆ ده‌كه‌ن و له ڕێگایه‌وه خۆیان به‌سه‌ر بیروهزری چینه‌كانی كۆمه‌ڵدا ده‌سه‌پێنن. ئه‌م شێوازه‌ی كه‌ڵكوه‌رگرتن له میدیا گه‌لێك به‌رفه‌راوانه و له وڵات بۆ وڵات جیاوازه. له وڵاتانی پێشكه‌وتوو سیاسه‌تمه‌داران و سه‌رمایه‌داران شێوازی كه‌ڵكوه‌رگرتنیان له میدیا ناڕاسته‌وخۆیه. به‌ڵام له وڵاتانی ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست و به‌شێك له وڵاتانی ڕۆژهه‌ڵاتی ئاسیا ڕاسته‌وخۆیه و زۆرجاریش میدیای حیزبیی و تاییبه‌ت به‌خۆ داده‌مه‌زرێنن. ئاریتما موحه‌ممه‌دی
جۆره‌كانی میدیا؛
به‌شی یه‌كه‌می میدیا له‌وه پێك دێت كه یه‌كێ له‌و لایه‌نانه‌ی كه په‌یام ده‌نێرێت یانخود ئه‌و كه‌سانه‌ی كه په‌یامه‌كه وه‌رده‌گرن، پێویستیان به كه‌ره‌سته‌ی ده‌نگ و زمان هه‌بێ، وه‌ك ئاماژه، وته‌بێژی پارت یانخود ڕێكخراوێك ده‌توانێ له ڕێگای كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌ندامانی حیزبه‌كه‌یه‌وه په‌یامی خۆی و ڕێكخراوه‌كه‌ی به گوێی ئه‌ندامان و لایه‌نگرانی خۆی بگه‌یه‌نێت و به‌شداربووانی كۆبوونه‌وه‌كه‌ش په‌یامی حیزبه‌كه‌یان له زمانی وته‌بێژی ڕێكخراوی ئاماژه‌پێكرا وه‌رده‌گرن و به تاكه‌كانی كۆمه‌ڵ ده‌گه‌یه‌نن، پارت و ڕێكخراوه‌كانی سیاسیی كوردستان له هه‌موو به‌شه‌كانی كوردستان كه‌ڵكی زۆریان له‌م چه‌شنه‌ی میدیا وه‌رگرتووه و به یه‌كێ له شێوازه‌كانی خه‌بات پێناسه كراوه، به‌تاییبه‌ت ئه‌و پارته سیاسییانه‌ی كه له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان و باكووری كوردستان مافی چالاكیی ڕاسته‌خۆیان نییه، یان پارته‌كانی باشووری كوردستان پێش ساڵی ١٩٩٠.
بێگومان تێكڕای كۆمه‌ڵگاكانی سه‌ر گۆی زه‌وی كه‌ڵك له‌م شێوازه‌ی میدیا وه‌رده‌گرن. به‌شی دووه‌می میدیا له‌وه پێك دێ، ئه‌و كه‌سه‌ی كه په‌یامه‌كه ده‌نێرێت پێویستی به كه‌ره‌سته هه‌بێ، وه‌ك ئاماژه، نووسه‌ر پێویستی به كتێت یانخود ڕۆژنامه یان گۆڤار هه‌یه كه په‌یامه‌كه‌ی تێدا بڵاو بكاته‌وه. به‌شی سێی میدیاش له‌وه پێك دێت كه هه‌ر دوولا واته هه‌م ئه‌و كه‌سه‌ی كه په‌یام ده‌نێرێت و هه‌م ئه‌و كه‌سانه‌ش كه په‌یامه‌كه وه‌رده‌گرن پێویستیان به كه‌ره‌سته‌ی ده‌نگ و ڕه‌نگ، وه‌ك تێڤێ و ڕادیۆ هه‌بێت.
زۆرجار زمانناسان له ناساندنی پێناسه‌ی دوو پێواژۆی سه‌ره‌كیی بوواری میدیا كه له كاناڵ و میدیا پێك دێ، تووشی هه‌ڵه ده‌بن، به‌ڵام له ڕاستیدا كاناڵ به ئه‌و به‌شه له میدیا ده‌وترێت كه به هۆی كه‌ڵكوه‌رگرتن له ته‌له‌فۆن و تۆڕه‌كانی كۆمه‌ڵایه‌تیی تاییبه‌ته‌وه هه‌وڵ ده‌دات كه په‌یام به گوێی به‌شێكی زۆر له كۆمه‌ڵگا بگه‌یه‌نێت. هه‌روه‌ها میدیای ڕێكخراویش ئه‌و به‌شه له كاناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندن له‌خۆ ده‌گرێت كه خاوه‌ن چه‌ندین له‌قوپۆی میدیایین و له یه‌ككاتدا هه‌وڵ ده‌ده‌ن به چه‌ند شێوه‌ی جیاواز په‌یامێكی هاوبه‌ش به گوێی زۆرترین تاكی كۆمه‌ڵ بگه‌یه‌نێن.
ئه‌م به‌شه له میدیا سه‌رچاوه‌ی ئابووریی تاییبه‌ت به‌خۆی هه‌یه و خاوه‌ن پێگه‌یه‌كی میدیایی به‌هێزیشه كه ده‌توانێت به كه‌ڵكوه‌رگرتن له شێوه‌كانی جیاوازی میدیا په‌یامه‌كان له كاتێكی دیاریكراودا بگه‌یه‌نێته هه‌موو چینوتوێژه‌كانی كۆمه‌ڵگا و به میدیایه‌كی له‌قوپۆدار هه‌ژمار ده‌كرێت كه له‌نێو كۆمه‌ڵدا جێ پێی تاییبه‌ت به خۆی هه‌یه. به‌ڵام كاناڵ له كه‌ره‌سته‌كانی پێوه‌ندیگرتن پێك دێت كه له خزمه‌ت كۆمه‌ڵ و میدیا دایه و هه‌مووان به كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌و كه‌رستانه په‌یامی خۆیان به شوێنی مه‌به‌ستیان ده‌گه‌یه‌نن.
جیاوازیی میدیای ڕێكخراو له‌گه‌ڵ به‌شه‌كانی دیكه‌ی میدیا ئه‌وه‌یه كه ئه‌م به‌شه له میدیا به كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌هه‌موو له‌قوپۆكانی میدیا كه پشتئه‌ستووره به هێزی تیكنۆلۆژیی ڕۆژ زانیارییه‌كانی خۆی له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگایه‌كی پان و به‌رینتر دابه‌ش ده‌كات. له سه‌رده‌می ئه‌مڕۆدا كه به سه‌رده‌مێكی پێشكه‌وتوو پێناسه ده‌كرێت و زانست و تیكنۆلۆژیی به‌رده‌وام له گه‌شه‌سه‌ندن دان، ده‌كرێ میدیا به چه‌شن و شێوه‌ی جیاواز له توێی چه‌ند به‌شدا ڕێكبخرێن. ده‌كرێ به‌شه‌كانی میدیا له توێی تێ ڤێ، ڕادیۆ، كتێب، ڕۆژنامه، حه‌وتوونامه، گۆڤار، مانگنامه، ڕێكلام، میدیای ئه‌لكترۆنی، ئێمایل، ماڵپه‌ڕ، تۆڕه‌كانی كۆمه‌ڵایه‌تی، نامه‌ناردن، دی ڤی دی، سی دی و پلاكارت و هتد… جێ بكه‌ینه‌وه.
میدیا كۆمه‌ڵێك په‌لوپۆی جیاواز له خۆی ده‌گرێ كه بریتین له تێڤێ، ڕۆژنامه‌كان و ئینترنێت. باییخی میدیا له‌وه دایه كه سه‌ركه‌وتووترین ڕێگای پێوه‌ندیگرتن به كۆمه‌ڵگایه و ده‌توانێ له كورتترین ماوه‌دا په‌یام بگه‌یه‌نێته نێو چینوتوێژه‌كانی جیاوازی كۆمه‌ڵ و بۆ هه‌ر بیروبۆچوونێكیش لایه‌نگر كۆ بكاته‌وه. میدیا ته‌نیا له تێڤێ، ئینترنێت، ڕۆژنامه و گۆڤاره‌كان كورت نابێته‌وه، به‌ڵكوو گه‌لێك به‌رفه‌راوانتره و سی دی، فیلم و كتێبیش له‌خۆ ده‌گرێت. به‌ڵام كاریگه‌ریی میدیا له وڵات بۆ وڵات جیاوازه.
له وڵاتانی پێشكه‌وتوو پتر فیلم، كتێب و ئینترنێت له‌سه‌ر بیزوهزری مرۆڤ شوێندانه‌رن. له وڵاتانی گه‌شه‌نه‌كردووش پتر میدیای حیزبیی و حوكوومیی ڕۆڵ ده‌گێڕێت و زۆرجار ئیزن به ئازادیی فره‌میدیایی نادرێت تاكوو میدیای سه‌ربه‌خۆ بێته كایه‌وه. باشترین میدیا ئه‌و میدیایه‌یه كه بتوانێ ڕوانگه‌كانی نێو كۆمه‌ڵگا بگه‌یه‌نێته ده‌سه‌ڵات و یه‌كێتییه‌كی پته‌و له‌نێوان ڕوانگه‌كانی جیاوازی كۆمه‌ڵگا ساز بكات. واتا میدیا ده‌توانێت ڕوانگه‌كان و بیروڕای جیاواز بخاته به‌رامبه‌ر یه‌كه‌وه و گه‌شه به جیاوازییه‌كانی هزریی بدات و هه‌موو بۆچوونه دوور لێكه‌كان له‌یه‌ك شوێندا پێكه‌وه كۆ بكاته‌وه و لێكیان گرێ بدات. ئه‌م گرێدانه ده‌توانێ، هزریی، سیاسیی، كۆمه‌ڵایه‌تیی و جڤاكیی یانخود چینایه‌تیی بێ.
درێژه‌ی هه‌یه…