ئایا بەراستی ئەمریکا لە فکری روخاندنی حکومەتی سوریە دایە. ئامادەکردەنی رەحمان ئیبراهیم زادە
دوای بڵاوبوونەوەی هەواڵی بەکارهێنانی گازی سارین لە لایەن دەوڵەتی سوریەوە، بە سەر خەڵکی بێ تاوانی ئەو وەلاتە داو کوشتەنی زیاتر لە 1000 نەفر لە پیرو جوان و مندالی ئەو وەلاتە. وەڵاتە زەلهێزەکانی دوونیا وەدەنگ هاتن و هەر وەکوو پێشوو دەستیان کرد بە دانیشتەن و گفتوگۆ لەوبارەوە و ئەمریکاش ناوگانە زەبەلاعەکانی خۆی لە ئاوەکانی نیزیک سوریە دا جولاند و فەرانسەو ئینگلیس و تورکیەش هەر بە فوری پێشتیوانی خۆیان لە ئەمریکا دەربری، پێیان وابوو ئیدی ئەمریکا هەر سێ و دوو ناکات و بە گورزی سەربازی حکوومەتی ئەسەد دەرووخێنی.
بێ خەبەر لەوەی کە نە باراک ئۆباما جۆرج بووشە و نە هەلوومەرجی ئێستاش هەلوومەرجی ساڵی 1991ی میلادیە، و نە فکرووبیری خەڵکی ئەمریکاش فکرووبیری 20 ساڵ لەمەوە بەرە و نە لێک دانەوە و فکری وەڵاتانی ئورووپایش فکری 20 ساڵ لەمەوەبەرە.
سەرەرای ئەوەش وەڵاتێکی گەورەی وەکوو روسیە،بە تەواوی لە پەشتی حەکوومەتی سوریەیەو ئێرانیش بە تەواوی توانایەوە لە بەرانبەری حەکوومەتی ئیسرائیل دا پێشتیوانی لە سوریە دەکات و هێزی نیزامی بۆ دەنێرێ و ئیتلاعاتی دوونیای لە ئیختیار دەنێت.
دوای جوولاندنی باڵی سەربازی ئەمریکا، نەک بەمەبەستی دەست پێکردەنی شەر بەڵکوو هەر وەک مانۆرێکی نیزامی بۆ ترساندنی دەوڵەتی سوریە و وەدنگهێنانی دوونیا لە سەر بە کار هێنانی گازی سارین لەو وەڵاتە.
دەگەڵ ئەوەی هێندێک وەڵات هەر بەفەوری پێشتیوانیان لەو جوولانە نیزامیە ئەمریکا کرد،بەڵام ئەمریکا قەت چاوەروانی نە دەکرد رووسیە، وەک بە هێزترین دەوڵەتی رۆژهەڵاتی نیوەراست و یەکەم رەقیبی ئەمریکا، وەدەنگ بێت و هوشتار بە ئەمریکاو هاوپیمانەکانی بەدات کە نەک هێرەشی نیزامی بۆ سەر سوریە، بەڵکوو هەر بیرلێکردنەوەشی هێڵی سوورە.
بە دوای ئەو هوشتارە دا ئەمریکا حیسابی خۆی خوێندەوە، لە دانیشتنی گەورەی سەرکردەسیاسیەکانی دوونیا دا ڤیلادی میرپۆتین حازر نەبوو بێت بۆ لای باراک ئۆباما، بەلام باراک ئۆباما چوو بۆ لای پۆتین و پێکەوە، لەو بارەوە قسەو باسیان کرد.
لە دوای ئەو دانیشتنە ئەمریکا هەستی بەوەکرد، کە روسیە زۆر بە جیدی هوشتاری داوە، سەرنجام ئەمریکایەک کە جاران بۆ هێرەشەکانی هەتا بە جیدی پەرسی بە سازمانی مللەلیش نەدەکرد،بەڵام ئەو جار ناچار بوو کە بۆ ئارام کردنەوەی روسیە، وەزیری دەرەوەی خۆی جانکێری رەوانەی سازمانی ملل بکات و دەگەڵ هاوتا روسیەکەی سەرگی لارۆف وەزیری دەرەوەی روسیە، لە سەر تەرحی پێشنیار کراوی روسیە بۆ رادەست کردەنی چەکە شیمیایەکانی سوریە گفت و گۆبکن.
سەرنجام دووای سێ رۆژ گفت وگۆی دوولایەنە، لە رۆژی 14 سێپتیمبر دا، ئەو دوو دیپڵۆماتە لە کۆنفرانسێکی خەبەری دا باسی ئەوەیان کرد کە گفت و گۆکانیان سەرکەوتووبووە و لە سەر ئەو 6 خالانەی خوارەوە رێککوتوون
1. میزان و نەوعی چەکەشیمیایەکانی سوریە دەبێ ئاشکرابکرێن و بەخرێنە ژێر چاوەدێری سازمانی ملل.
2. سوریە دەبێ لە ماوە یەک حەوتوو دا لیستی تەواوی زەراتخانەکانی ئاشکرابکات.
3. بەپێ قانوونی لە ناوبردەنی چەکە کۆمەڵ کوژەکان دەبێ بەرنامە بۆ لەناوبردەنی ئەو چەکانە دەبنرێ و لە ناوببردرێن.
4. سوریە ئیجبارەن دەبێ رێگا بە پشکنێرانی سازمانی ملل بەدات سەردانی تەواوی ئەو شوێنانەبکەن کە گوومان دەکرێ ئەو چەکەیان تێدابێت.
5. دەبێ ئەو چەکانە لە ناوبەچێن، دیارە ئەو خاڵە ئەوەش دەگرێتەوە کە ئەو چەکانە لە سوریەش خارێج بکرێن.
6. سازمانی ملل دەبێ هاوکاری تەدارووکاتی ئەو تیمانەبکات کە بەو مەبەستە رەوانەی سوریە دەکرێن.
یەکەم دەنگ هەڵبرینی دژ بەو رێککوتەنە، دوو سەناتۆری ئەمریکای لانگیری هێرەشی نیزامی بوون بۆ سەر سوریە بەناوەکانی جانمیکین و لیندزی گراهام، ئەو دووسەناتۆرە ئەو رێککوتنیان بەبێ نێوەرۆک لە قەڵم دا و گووتیان ئەوە فرسەتی زیاتر بە ئەسەد دەدات کە زیاتر فکرو بیری وەلاتانی دوونیا بەلارێ دابەری.
ئەو دوو سەناتۆرە دەڵین ئەسەد لەو فورسەتانە بە شێوەیەکی زۆر غیرە مەنتیقی کەڵک وەردەگری و ئەویش لاسای سەددام حوسێنی دیکتاتۆر دەکاتەوە و هەتا رۆژێک فرسەتی زیاتری پێ بدرێ زیاتر ئەو چەکە ماڵوێرانکەرانە لە ناو شارو گوندەکانی سوریە دا بڵاو دەکاتەوە و عمباریان دەکات، بەو شیوە کۆنترۆڵ و پیداکردنیان بۆ هەموولایەک حەستەم دەبێت، چوونکا حەکووموتی ئەسەد ئەوە ماوەی 8 مانگە بە پلانی روسیە دەستی کردووە بە راگواستەنی چەکە شیمیایەکانی بۆ شوێنە نادیارەکان.
دوهەمین دژ بەری ئەو ریککوتنە، ئارتەشی ئازادی سوریەیە،کە فەرانسە یەکیک لە پێشتیوانە هەرێ گەورەکانیانە. لەو بارەوە ژنراڵ سلیم فەرماندەی ئارتەشی ئازاد دەڵێت ئەو رێککەوتنە بە پێش دەستی روسیە بووە کە خۆی پێشتیوانی پەروپاقورسی ئەسەدی دیکتاتۆرە.
بانکی مۆن سەرۆکی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکانیش رازی بوونی خۆی لەو رێککوتنە دەر بری و گوتی هیوادارم ئەو رێککوتنە، رێگای دورو درێژی ئاشتی و ئازادی لە سوریە نیزیکتر بکاتەوە.
هەر لەو پرێس کۆنفرانسە دا ئاغای کێری وەزیری دەرەوەی ئامریکا گووتی، دەبێ تیمی پێشکێنەری سازمانی ملل تا دوومانگی تر لە سوریە بن و تانیوەی ساڵی 2014 دەش دەبێ تەواوی چەکە شمییایەکانی سوریە لە ناوبچن.
سەرگی لارۆف وەزیری دەرەوەی روسیە، دەڵێت لەو رێککوتنە دا هیچ ئیشارەیەک بە فەشارو تەهدید بە دژی سوریە نەکراوە. هەر هەڵوێسگرتنێکی لەو بارەوە لە ئیختیاری سازمانی ملل دایە.
لێرەش دا روسیە زۆر بە ئارامی بە ئەمریکا دەڵێت، ئیتر تۆ تەسمیم گیرندەی ئەسڵی نی؟ئەوجار روسیە بە ئاشکرا بە دوونیای ئیسپات کرد، کە دەتوانی لە بەرانبەری ئەمریکا دا راوەستی ولەوەزیاتر ئەمریکا ناتوانێ بەتەنێ کوێخایەتی بە سەردوونیا بکات.
لە دوای بلاو بوونەوەی هەوالی ئەو رێککوتنە سەرۆکی ئەمریکا باراک ئۆباما ،کە خۆی زۆر لاینگری شەر بە دژی سوریە نیە،لە پێڤێکی تەلەفیزئۆنی دا رووبەخەڵکی ئەمریکا خۆشحاڵی خۆی لە رێککوتنی نێوان وەڵاتەکەی و روسیە دەربری و گوتی هیوادارم گوزینەی دیپڵۆماسی جێگای گوزینەی هێرەشی نیزامی بگرێتەوە.
باراک ئۆباما ئیدامەی دەداو دەڵێت،بەلام ئەگەر ئەو رێککوتنە جێ بەجێ نەبێت ئەمریکا ئامادەی وەشاندنی گورزی سەربازی لەسوریەیە، سەرۆکی ئەمرێکا بەبێ ئەوەی بیری لەوەی کردەبێتەوە کە چۆن چۆن کەوتۆتە نێو ئەو سینارئۆیە،خۆی هەڵدەکێشی و دەڵێت ئەو جووڵانە نیزامیەی ئەمریکا بوو بە هۆی ئەوەی کە ئەمریکا بتوانێ لە رێگای دیپۆڵماسیەوە بە دوای خاستەکانی خۆی دابچی.
ئەگەر ئینسان قسەکانی ڤیلادی میر پۆتین سەرۆکی روسیە، رووبەخەڵکی ئەمریکاو قسەکانی بانکی مۆن سەرۆکی رێکخراوی نەتەوەیکگرتووەکان سەبارەت بە ئەسەد کە زۆر بروونی ئیشارە بەوەدەکات کە ئەسەد تائێستا چەند جاری توشی جینایەتی دەژی بەشەربووەو دەبێ دادگای بکرێ و قسەکانی جانکێری و سەرگی لارۆف و داودئوغڵوی تورکیە و وەزیری دەرەوەی فەرانسەو ئاڵمان و ئنگلیس بەراورد دەکەی ئینسان بەو دوونیا پان و بەرینە پێ دەکەنی و دەپرسی گەڵۆ دەبێ کی بریار دەری ئەسلی بێت.
خۆ جاران ئەمریکا سەهلە رووسیە، هەر حیسابی بۆ سازمانی مللەلیش نەدەکرد هەر جێگایەک خۆی هەڵیبژاردبایە هێرەشی نیزامی دەکردە سەرو سەرۆکەکانی بە زیندووی یان مردووی دەگرتن و دادگای دەکردەن، هەر لە پاناماو رۆمانی رابگرە تا دەگاتە عیراق و باڵکان و ئافغانستان، خۆ ئەوانە نموونەی زیندوون و زۆر دوور نین، ئەدی ئەمجار ئەمریکا بۆچی ئاوا داماوە.بە باوەری من ئەو چەندخالانەی خوارەوە بوونە بە هۆی چەقەبەستووی سیاسەتی سەردەمی ئەمرۆی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی نێوەراست دا.
1. ئەمریکا لە شەری دژە تیرۆر دا شەکەستی خوادووە. نمونەش سەرهەڵدانی ئەو تاقم و گروپە تیرۆریستیانن کە لە دوای هێرەشی 11ی سەئیپتیمبر لە رۆژهەڵاتی نێوەراست دا سەریان هەڵداو.
2. بە بەراوەد دەگەڵ سەرکەوتنی شەرەکانی رابردوو، ئەمریکا لە عیراق و باڵکان و ئافغانستان هێچ سەرکەوتنی بە دەست نەهێناوە، نموونەش ئەو کوشت و کوشتارەن کە لە دوای خۆی بەجێ هێشتوون، لەو وەڵاتانە دا رۆژنیە کە بە سەدان ئینسان نەکوژرێن و نائارامی و ماڵوێرانی خەڵک گیشتۆتە جێگایەک کە ئیعتیباری نیو دەوڵەتی ئەمریکا زۆر هاتۆتە خوارێ.
3. خەڵکی ئەمریکا لەوە زیاتر باوەربە سەرۆکەکانیان ناکەن، کە دەڵێن ئێمەئین ئەمریکای کە دەتوانین ئارامی و ئازادی لە دوونیادا دابین بکن. ئەمریکا تا ئێستا لە پاراستەنی شوێنە ئابوری و سیاسیەکانی خۆشی دا بە تەواوی سەرکوتوونبووە، بۆ نممونە هێرەشی 11 ی سیپتیمبر کە بە جۆرێک بەرنامە ریزی کرابوو کە هەتا ئێستاش دەزگای جاسووسی ئەمریکا لە ئاشکراکردنی دا سەرکەوتوونبووە.
4. ئەمریکا لە بەرانبەری سیاسەتی مەلاکانی ئێران دا بە تەواوی شەکەستی خوادووە، ئێران بە ئاڵوگۆرکردنی مۆرەکانی لە شەرائیتی زەمانی و مکانی دا بۆ بەلارێ دابردنی بیرورای جیهان و درێژکردنەوەی تەمەنی نەگریسی کۆماری سیداری ئیسلامیتوانیویەتی بە تەواوی بەسەر سیاسەتی گەورە پیاوانی ئەمریکای لە رۆژهەڵاتی نیوەراست دا سەرکەوتووبی، نموونە پێوەندی داماوانەی سەرۆکی ئەمریکا بە حەسەنی رووحانی رەئیس جمهوری تازەهڵبژێراوی ئێران. هەر وەها داواکاری ئۆباما لە حەسەنی رووحانی کە ناوبراو بۆ ئارامکردنەوەی سوریە هاوکاری بکات.
5. حەسەنی رووحانی مەلای کۆنکارو رێوی سیاسەتی سەردەمی خۆی کە وەک مەحەممەدی خاتەمی رەفتاردەکات و جارێک هاودەردەی دەگەڵ ئیسرائیلیەکان دەکات و جارێک بەکارینانی چەکی شیمیای مەحکووم دەکات و جارێک نەسیعەتی سەرکردەسیسیەکانی ئەمریکا دەکات، حەسەنی رووحانی بەو قسانە سەری لە دوونیا شێواندووە، کەس نیە بە پرسی ئەدەی مام رێوی ئەگەر بکار هێنانی چەکی شیمیای خەراپ و مەحکوومی دەکەی ئەدی بۆچی بۆ خۆتان دەست برداری نابن.
6. لە دوونیای مەجازی ئەمرۆ دا هەموو وەڵاتەکان بە دووای مەسلەحەتی ئابووری و سیاسی خۆیان دان، لەوەزیاتر تەپڵ بۆ ئەمریکا لێنادەن و سیاسەتەکانی قبووڵ ناکەن و سەربازو جەبەخانەخۆیانی لەئیختیار نانێن، بۆیە ئەمریکا لەوەزیاتر ناتونی بتنها لە دوونیادا بریار بەدات.
ئەوانەو زۆر شتی تریش بوونە بە هۆی تێکشکانی سیاسەتی ئەمریکا لە دوونیادا، شەر هەڵگریساندن کاری منداڵێکیشە، بەڵام کۆتای پێهێنانی شەرو سرینەوەی ئاسەوارەکانی، کاری ئینسانی سیاسی وکارامەو وردبین ولێزانە، کە بە موودیریەت ولێکدانەوەی وەردو زانستی حیلمی پشت ئەستووربێت و پشت بە راستی رووداوەکانی سەردەم بەبەستێت.
ئەمریکا لە توولی تاریخ دا هەر شەری هەڵگریساندووەو ئاوری ماڵوێرانکردنی لە دڵ و دەروونی خەڵک برداوە،بۆ جارێک ئەمریکا نیتوانیوە لەو شەرانە دا ئاشتی و ئازادی لە دوای خۆی بەجی بێڵی و خەڵک لەو ئازادیە کەڵک وەرگرن هەر لە پاناماو رۆمانی رابگرە تا دەگاتە عیراق و باڵکان و ئاڤغانستان.
بەلام ئەمریکا ئەمرۆ بە هوشتارێکی جووکی روسیە، لە ئاسمانەوە دابەزیوەتە سەر زەوی. بەو هیوایە کێشەی هەموو نەتەوە ژێردەستەکان لە رێگای سولع و دیپڵۆماسیەوە چارەسەربکرێ و لەوانەش گەلی ژێردەستی کورد بە ئاواتەکانی خۆی بگات.
ئامادەکردەنی رەحمان ئیبراهیم زادە، سویس