ئەدەبی منداڵانی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان … رەزا شوان
زۆر بە کورتی و بە چڕی باس لە ( ئەدەبی منداڵانی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان ) دەکەین . سەرەڕای ئەوەی داگیرکەری ئێرانی، بە زۆرداری زمانی فارسییان بەسەر گەلی کوردماندا سەپاندووە، خوێندن لە قوتابخانەکاندا تەنها بە زمانی فارسییە، خوێندن بە زمانی زگماکی کوردی قەدەغەیە .. ئەمەش بە پێچەوانەی مافەکانی مرۆڤەوەیە و، بەڵگەیەکی زەقیشە بۆ رەگەزپەرستی رژێمی ئێرانی .. بێگومان ئەم غەدرە رەنگدانەوەیەکی خراپی، لەسەر بیر و دەروون و هەست و چێژی منداڵانی کوردمان بەجێهێشتووە، چونکە بەزۆر بە زمان و بە کەلتوورێک ئاشنایان دەکەن .. کە نامۆن بە لای منداڵانی کوردەوە و، دوورن لە تام و چێژی زمانی کوردی و لە کەلتووری رەسەنی کوردیمان، بۆیە بەشێکی زۆر کەمی منداڵانی کوردمان لە رۆژهەڵاتی کوردستان دا، بە زەحمەتی دەتوانن چیرۆک و شیعر و بابەتی نووسراوی منداڵان بە زمانی کوردی بخوێننەوە .. زیاتر پشت بە دەزگاکانی بیستراو و بینراو دەبەستن .. وەک گوێگرتن لە رادیۆ و لە سیدی و لە تەلەفزیۆنە کوردییەکانمان .. بەمەش ناتوانن مەستی حەز و ئارەزووەکانیان ببن .. بەڵام سەرەڕای ئەم تاوان و ناهەقی و نادادپەروەرییەش .. ئێمەی کورد گەلێکی خۆڕاگر و چاوقایمین و، هەردەم داکۆکی لە مانەوە و لە سەلماندنی خۆمان دەکەین .. ئەوە مەحاڵە کە خۆمان بدەین بە دەستی داگیرکەرانەوە .. تا ئێستا کۆمەڵێک لە شاعیران و نووسەرانی ناسراو و دڵسۆزی کوردمان، لە رۆژهەڵاتی خۆڕاگری کوردستان دا، منداڵانیان فەرامۆش نەکردوون، بە چیرۆک و شیعر و شانۆ و پەخشانی جوان و شیرین باخچەی ئەدەبی منداڵانیانی کوردیان رازاندۆتەوە .. مژدەی سەرهەڵدانی بزووتنەوەی ئەدەبی منداڵانی کوردیان لە رۆژهەڵاتی کوردستان دا راگەیاندووە .. ئەگەر وبوارێکی باشیان بۆ بڕەخسێت، دەتوانن زیاتر گەشە و تەکان بەم بزووتنەوەیە بدەن و پێشی بخەن .. ئەمە و کورد چ لە باکور یا لە باشوور یا لە رۆژهەڵات یا لە رۆژئاوای کوردستان دا بژین، کوردستان یەک کوردستانە و، هەمووشمان ڕۆڵەی گەلێکین و، هەر هەموومان یەک چارەنووس و یەک ئایندەمان هەیە .. گەشبینم کە ئایندەیەکی گەشمان دەبێت .. لە راستیدا ( ئەدەبی منداڵانی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان ) دا، لە سەردەمی ( کۆماری کوردستان ) دا گزنگی دا، دەرچوونی ( گۆڤاری گڕوگاڵی منداڵانی کورد ) ، بوو بە هەوێن و، بە بەردی بناغەی ئەم بزووتنەوەی ئەدەبی منداڵانی کورد .
( گۆڤاری گڕوگاڵی منداڵانی کورد ١٩٤٦) : گەرچی تەمەنی کۆماری کوردستان لە ساڵێک کەمتر بوو، بەڵام لەگەڵ ئەم تەمەنە کورتەشەدا، سەرەڕای هەڕەشە و ئەو کۆسپ و تەگەرەکانەی کە لە لایەن رژێمی شای گۆڕ بە گۆڕی ئێرانەوە دەخرانە رێی گەشەکردن و پێشکەوتنی .. سەرەڕای سنوورداری توانای ئابووری، بەڵام کۆماری کوردستان لەو تەمەنە کورتەی دا، لە هەموو بوارەکاندا گەشە و پێشکەوتنێکی گەورە و بەرچاوی بە خۆیەوە بینی .. یەکێک لەو بوارە گرنگانەش، بواری پەروەردەی منداڵان و خوێندن بە زمانی زگماکی کوردی و، بایەخدان بوو بە ئەدەب و رۆشنبیری و راگەیاندنی کوردی .. دیارە ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت، کە پێشەوای هەمیشە نەمر ( قازی محەمەد ) و کابینەی کۆماری کوردستان .. لە هۆڵی گۆشکردن و پەروەردەکردنی دروست و، ئاراستەکردنی راستی منداڵانی کورد دا بوونە .. چونکە ئەوەیان لە بەرچاو گرتووە، کە منداڵان نەوەی داهاتوون و رۆڵ و کاریگەرییان لە ئایندەی کورد و کوردستان دا دەبێت و، درێژە بە بزووتنەوەی رزگاریخوازی کورد دەدەن .. بۆیە بە هەستێکی کوردایەتی و مەردایەتی و، بە سۆز و خۆشەویستی بۆ کوردستانی شیرینمان، گۆش و پەروەردەیان دەکردن .. ئەو رەنجەشیان بێ بەر نەبوو، چەندین رۆڵەی تێکۆشەر و قارەمانی ناسراوی ئەمڕۆمان، چەندین سەرکردەی شەهیدی رێی رزگاری کوردستانمان، لە قوتابخانەی کوردایەتی کۆماری کوردستان دا، ئەلفوبێی کوردایەتی و کوردستان پەروەری و، خەبات و سیاسەت فێربوون .. هەر لەو کاتەدا بەڵێنیان دا و، سوێندیان خوارد کە درێژە بە رێبازە پیرۆزەکەی پێشەوای قارەمان و دڵسۆز ( قازی محەمەد ) بدەدەن .
گۆڤاری کڕوگاڵی منداڵانی کورد، یەکەمین گۆڤاری منداڵانی کوردە، کە بە زمانی شیرینی کوردیمان لە ساڵی ( ١٩٤٦) دا، لە شاری ( مەهاباد ) دەرکرا و، لە ( چاپخانەی کوردستان ) دا چاپ کرا .. لەلایەن ( قادر مودەرسی ) یەوە سەرپەرشی دەکرا، کە تەنها سێ ژمارەی لێ دەرچوو .. ژمارەکانی ئەم گۆڤارە گەلێ بابەتی هەمەڕەنگەی ئەدەبی و پەروەردەیی و رێنمایی و رۆشنبیری و زانیاریی بە سوودی بۆ منداڵانی کوردمان لەخۆگرتبوون .. لە ( لاپەڕەی دووەم ) ی ( ژمارەی یەکەم ) ی گۆڤاری گڕوگاڵ، دەقی ئەم نووسراوەمان بەرچاو دەکەوێت : ” پێشکەش بە تاقە گوڵی هیوای کوردستان پێشڕەوی منداڵانی کورد بۆ رێی زانستی و هونەری ئاغای علی قازی رۆڵەی شیرینی حزرت پێشەوای بەرزی کوردستان ” .. هەر لە ( ژمارەی یەکەم ) دا، لە ( لاپەڕەی کۆتایی ) ئەم گۆڤارەدا، دەربارەی ئامانج لە دەرکردنی گۆڤاری گڕوگاکاڵی منداڵانی کورد نووسراوە : ” ئەو مەجەللەیە تەنیا بۆ رووناککردنی بیری خوێندەواران و منداڵانی کوردە ” وەکو لە بەشێک لە بابەتەکانی ژمارەکانی ( گڕوگاڵی منداڵانی کورد ) دا دەردەکەوێت، ئامانجی گڕوگاڵ منداڵانی کورد، قووڵکردنی هەستی کوردایەتی و کوردستان پەروەری و، زیاتر شیرین کردنی زمانی کوردیمان بووە، لە لای منداڵانی کوردمان .. گۆڤاری گڕوگاڵی منداڵانی کورد، بۆ ئەو سەردەمە بایەخ و گرنگییەکی زۆری هەبووە، بۆ گەشەکردن و زاخاودانی هۆش و بیر و سۆز و هەستی منداڵانی کوردمان .. ئەمڕو لە باشووری کوردستان دا، ژمارەیەکی زۆری گۆڤاری رەنگاوڕەنگی مانگانە بۆ منداڵانی کورد دەردەکرێن .. بەڵام هەردەم بە شانازیشەوە یادی دەرچوونی یەکەمین گۆڤاری کوردی بۆ منداكان ( گۆڤاری گڕوگاڵی منداڵانی کورد ) دەکەنەوە .. هیوادارین کە دەزگای رۆشنبیری منداڵان لە باشووری کوردستان دا، سەرلەنوێ هەر سێ ژمارەکەی دووبارە چاپ بکەنەوە و، لە ئەرشیفی مێژووی ئەدەبی منداڵانی کورد دا، وەکو بەڵگەیەکی مێژوویی بمێنێتەوە .
کۆپی ژمارەی (١، ٢) لە ئەرشیفی کۆڕی زانیاری کورد لە بەغدا هەبوو .. کۆپی هەر ئەم دوو ژمارەیە لە لای مێژوونووسی کوردمان دکتۆر ( کەماڵ مەزهەر ) هەیە، کە ئێستا لە هەولێر دەژی.
ئێستاش چەند گۆڤارێک مانگانە و وەرزی بۆ منداڵانی کورد لە رۆژهەڵاتی کوەرددتان دەردەچن، لەوانە : ( دنیای منداڵان منداڵپارێزی رۆژهەڵاتی کوردستان دەری دەکات )، ( نێرگز )، ( سروە )، ( شۆخ و شەنگ) .
ئەمانە ناوی هەندێ لەو شاعیر و چیرۆکنووس و نووسەرە دڵسۆزانەن، کە لەم بوارەدا بەپێی توانایان خزمەتی منداڵانی کوردیان کردووە و دەکەن، لە رۆژهەڵاتی کوردستان دا : ( هەژار موکریانی ، عەبدولڕەحمان فەهیمی ، عەلیڕەزا محەممەدیان ، سیمین چایچی ، سوغرا کەریمی ، گوڵاڵە ستاوەند ، ئەمین گەردیگلانی ، شیلان گێلانی ، سەلاح نیساری ، کولسوم عوسمانپوور ، ئەحمەدی بەهرامی ، عەبدولقادر قادری ، فایق باتەش ، سەلام قادری ، سەحەر میهرەبانی ، عەفیفە مەحمودزادە ، لەیلا ساڵحی ، خاڵەند ئەحمەدی ، سۆران حوسێنی ، یونس رەزایی ، سوارە فەتوحی ، یوسف فازلی ، عەلیڕەزا قاسمی فەڕ ، عەلی سەهامی ، رەزا مەوزوونی مەنوچێهر پۆردێل ، سەلام پارسا ، فەریبا کەڵهوڕ ) ئەمانە و چەندین نووسەری تری کوردمان لەم بوارەدا نووسینی هەمەڕەنگەیان هەیە .. شایانی باسە و مایەی دڵخۆشییە، رێژەیەکی باشی ئەم نووسەرانە لە خۆشکانن .. زۆر بە کورتی نموونە لە نووسینی هەندێ لەو ناوانە دەخەینە بەرچاو :
( هەژار موکریانی : ١٩٢٠ ١٩٩١) ناوی ( عەبدولڕەحمان شەرەفکەندی ) یە، لە شاری مەهاباد لە دایک بووە و ( هەژار ) نازناوێتی .. مامۆستا هەژار موکریانی شاعیرێکی گەورە و ناوداری کوردمانە، زمانزانێکی بلیمەت و فەرهەنگسازێکی زیرەک و وەرگێڕێکی زۆر بە توانا بوو، کورد و کوردستان پەروەرێکی تێکۆشەر و ناسراو بوو، چەندین کتێبی لە هەموو بوارەکاندا نووسیوە و چاپی کردوون .. مامۆستا هەژار كۆمەڵێک شیعر و چیرۆکە شیعری جوانیشی بۆ منداڵانی کوردمان نووسیوە، کە بە شێوازیکی شیرین و ناسک، بە کوردییەکی پەتی و ئاسان و رەوان و پاراو، بۆیانی داڕشتوون .. ئەمەش دوو نموونەن لە شیعرەکانی مامۆستا هەژار بۆ منداڵان :
بەهار
زستان نەما ، بەهار هات
خۆشی بۆ گوند و شار هات
* * *
بولبول گەیی بە مرادی
دەخوێنێ بە ئازادی
* * *
پەپولە لە چڵ بۆ چڵ
دەچن بۆ سەیرانی گوڵ
* * *
جوانە ئەم چیا و دەشتە
کوردستان وەک بەهەشتە
یاری
تۆپی یاریم زۆر خۆش دەوی یاریم لەبەر چاو ناکەوێ
پیاو بە وەرزش بە هێز دەبێ لای مەردەم خاوەن رێز دەبێ
وەرزش مرۆ ئازا دەکا ئازا وڵات ئاوا دەکا
من لە وەرزش پاڵەوانم رۆڵەی ئازای کوردستانم
( ئەمین گەردیگلانی ) لە دێی ( گەردیگلان ) ی سەر بە شاری ( سەقز ) لە رۆژهەڵاتی کوردستان لە دایک بووە، نووسەرێکی ناسراو و، وەرگێڕێکی بە تواناشە، تا ئێستا چەند شاکارە رۆمانێکی لە زمانی بێگانەوە وەرگێڕاوەتە سەر زمانی کوردیمان .. ئەمانەش تەنها ناوی ئەو کتێبانەن کە کاک ئەمین گەردیگلانی بۆ منداڵان کورد وەری گێڕاونەتە سەر زمانی کوردی و چاپی کردوون : ( دار و پەپوولە و رووبار ، کەڵەشێری ورگن ، تەپڵی ئاور ) . تا ئێستا کۆمەڵێک شیعری جوانی بۆ منداڵان داناون .. ئەمە یەکێکە لە شیعرەکانی کاک ئەمین گەریگلانی، بە ناوی ( پشیلە ) وە :
پشیلەی جوانی خاڵ خاڵ
تووک نەرم و نۆڵی چاوکاڵ
* * *
گوێ کورت و سمێڵ قیتی
وریا و بەهۆش و زیتی
* * *
خۆشە میاوە میوات
جوانە بریقەی چاوت
* * *
بە رۆژ هەتا ئێواران
لەبن دار و دیواران
* * *
خۆت مات دەدەی لە مشکان
لە جووجەڵەی مریشکان
* * *
دایم خەریکی راوی
سمێڵ قیتی فێڵاوی
( عەلیڕەزا محەممەدیان ) بە شێوە زاری ئەردەلانی ( سنەیی ) دەنووسێ ، نووسەرێکی ناسراوی بواری ئەدەبی منداڵانی کوردە، چیرۆکە شیعرە چاپکراوەکەی بۆ منداڵان بە ناوی ( ماسی خانم )، چەند جارێک دووبارە چاپکراوەتەوە، زیاتر لە ( ٨٠ ) هەزار دانە لەم کتێبەی فرۆشراوە .. ئەمەش بەشێکە لەو چیرۆکەشیعری ( ماسی خانم ) ي شاعیر عەلیڕەزا محەممەدیان :
ماسی خانم ناو دەریا
چارشێوی دا بە سەریا
* * *
کەفتە رێگا خرتە خرت
شیرین شیرین وردە ورد
* * *
ماسی خانم کەوشی نەوو
ماڵەکەیان حەوشی نەوو
* * *
وەختێ چوو بۆ سەر کووجی
چاوی کەفتەو بە جی جی
* * *
جی جی زەدەواڵە بوو
مناڵ ئەو بەرماڵە بوو
* * *
وتی قەزاو لە گیانم
رێگەی هەس و ئەزانم
* * *
ماسی کەوشی لە پا کەند
وتی ئیمڕۆ بۆ تۆم سەند
* * *
ئیتر بەسیە نەگری
با بێژن چەنی ژیری
( عەبدولڕەحمان فەهیمی : ١٩٥٥ لە ژیاندایە ) کە بە نازناوی ( دەرویش ) سەقزی ناسراوە، لە شاری ( سەقز ) لە دایک بووە .. یەکێکە لە شاعیرە ناسراوەکانی بواری نووسینی چیرۆک و شیعر بۆ منداڵان .. تائێستا چەند کتێبێکی بۆ منداڵان چاپ کردووە، لەوانەش : ( شادی بۆ منداڵان ١٩٩٦ شیعرە ، ئاشتی بۆ منداڵان ١٩٩٨ شیعرە ، دنیای بێگەرد بۆ منداڵان ٢٠٠٠ شیعرە ، ئازار چیرۆکە ) ئەمەش نموونەیەکە لە شیعرەکانی کاک عەبدولڕەحمان فەهیمی بۆ منداڵان، لەژێر ناوی ( دایە گەورە ) دا، کە لە کتێبی ( خۆر و لاولاو ) دا بڵاوی کردۆتەوە :
دایە گەورەم زۆر جوانە
قژی دەکەم بە شانە
* * *
پەلکەکانی دەبەستم
لە یاریدەی ناوەستم
* * *
چاویلکەی بۆ دەسڕم
چی پێویست بێ بۆی دەکڕم
* * *
دەیشێلم هێدی و هێمن
ئەویش هەڵناکا بێ من
* * *
بۆم دەڵێ چیرۆکی خۆش
خەمان دەکا فەرامۆش
* * *
بە لایلایەی خۆشی ئەو
شەو چاوم دەچێتە خەو
( سیمین چایچی ) لە شاری ( سنە ) لە رۆژهەڵاتی کوردستان لە دایک بووە .. خاتوو سیمین، نووسەر و شاعیرێکی نوێخواز و ناسراوی کوردە .. لە بواری ئەدەبی منداڵان دا توانایەکی باڵای هەیە و، شوێن پەنجەی بە تۆخی لەم بوارەدا دیارە، تا ئێستا کۆمەڵێک شیعر و چیرۆکە شیعر و شانۆگەریی جوانی بە شیعرەوە بۆ منداڵان نووسیون .. خۆشی لە تەمەنی چواردە ساڵیدا وەکو ئەکتەرێکی منداڵ لەسەر شانۆدا لە شاری ( سنە ) دا بەشداری لە نواندا کردووە .. سیمین چایچی وەک لە شانۆگەری ( تیتیل و بیبیل ) دا دەردەکەوێت، تا رادەیەک سوودی لە چیرۆکە فۆلکلۆرییە کوردییەکانمان وەرگرتووە .. سەرەڕای زمانی کوردیش، بە زمانی فارسیش شیعر دەنووسێ و بڵاوی دەکاتەوە .. ئەمانە ئەو کتێبانەن کە خاتوو سیمین بۆ منداڵانی نووسیون و چاپی کردوون:
١ گۆرانییەکان کۆمەڵە شیعریەکە بۆ منداڵان .
٢ ( تیتیل و بیبیل ) شانۆگەرییەکە کە لە دەقە چیرۆکە ئەندێشەییە کوردییەکەوە ( تیتلە و بیبلە ) وەری گرتووە و، ئەم بە شیعر دووبارە دایڕشتۆتەوە .. لە لایەن منداڵانی شاری هەولێرەوە لەسەر شانۆدا پێشکەش کرا و، لە تەلەفزیۆندا چەند جارێک نیشان درا .
٣ ( شاری ئاشتی و خاڵخاڵۆکە ) و ( شای مشکان ) دوو شانۆنامەن بۆ منداڵان، لە سلێمانی لە ساڵی ( ٢٠٠٧) دا، چاپی کردووە .. کە ( لە بڵاوکراوەکانی چاپ و پەخشی سەردەم ) ە .
٤ چیرۆکی جووجەڵە زەرد .
خاتوو سیمین لە ساڵی ( ٢٠٠١) دا، ئامادەکەری یەکەمین ( زنجیرە درامایەکی بووکەڵەیی ) بوو، بە ناوی ( خرتۆڵ و سەرچۆڵ ) کە لە ( تەلەفزیۆنی کوردستان ) لە ( سنە ) پێشکەش دەکرا .
دڵنیاین لەوەی کە خاتوو سیمین درێژە بەم خزمەتە پیرۆزەی دەدات، لە بواری ئەدەبی منداڵانی کوردمان .. چاوەڕوانی ئەوەی لێ دەکەین، کە بە بەرهەمی رەنگینتر دڵی منداڵانمان خۆش بکات.